فروش مقاله

مقاله كشت پنبه

مقاله كشت پنبه

مقدمه

موطن اوليه عسلك پنبه مناطق حاره آفريقا، جنوب شرقي آسيا و كشورهاي هند و پاكستان است. در اين نقاط به زراعتهاي توتون، تنباكو و پنبه آسيب فراوان وارد مي آورد. عسلك برگ پنبه براي اولين بار در سال 1323 در اطراف كرمان جمع آوري شده و در همان سالها در نقاط پنبه خيز فارس و كرمان انتشار داشته است. در سال 1327 تراكم و افزايش جمعيت اين آفت در گرمسار بحد بسيار زيادي رسيده و در آنسال اغلب مزارع پنبه به اين آفت مبتلا بوده اند. در سالهاي اخير مساحت زير كشت اين قبيل محصولات زراعي و توزيع فرآورده هاي آنها در سطح كشور افزايش يافته، درنتيجه دامنه انتشار و تراكم جمعيت آفت نيز بالا رفته است و خسارت كيفي آفت بعلت آغشته شدن الياف به شيره هاي مترشحه از آفت بحدي بوده است كه در صدور قسمتي از پنبه هاي توليدي بخارج از كشور و همچنين در مصرف داخلي آن اشكالاتي ايجاد نموده است. پس همانطور كه ملاحظه مي كنيد اين آفت ديرزماني است كه سطح قابل ملاحظه اي از پنبه كاريهاي كشور را مورد هجوم خود قرار داده و به اقتصاد كشور صدمات جبران ناپذيري وارد نموده است. لذا برخورد جدي و اصولي با اين آفت مي تواند از بروز صدمات بيشتر جلوگيري نمايد.

صدمات عسلك برگ پنبه

در سالهاي اخير عسلك پنبه در مناطق مهم پنبه خيز ايران و برخي از مناطق كشت جاليز حالت طغياني پيدا نموده و اكنون از مهمترين آفات پنبه و جاليز بشمار مي آيد.

1-در مزارع پنبه آلوده، جمعيت آفت در شرايط جوي مساعد بسرعت بالا مي رود و بر اثر مكيدن شيره نباتي، محصول پنبه را نامرغوب كرده و مقدار عملكرد آنرا در واحد سطح «هكتار» بطور قابل ملاحظه اي كاهش مي دهد.

2-همراه با ورود عضو مكنده حشره به بافت برگها مقداري از آنزيمهاي حشره وارد بافت برگها مي گردد. آشكار است كه اين آنزيمها داراي اثرات مضري در فيزيولوژي گياه بوده كه به تدريج موجب خشك شدن و مرگ برگها و بوته ها مي گردد.

3-بر اثر ترشح مقدار زيادي شيره از حشره و برگهاي مورد حمله سطح روئي و زيري برگها با اين شيره آغشته مي گردند اين شيره علاوه بر اينكه موجب بسته شدن استوماتها و مختل شدن فعاليتهاي حياتي برگ مي گردد محل مناسبي براي رشد بعضي از قارچها گرديده در اينصورت سطح برگ منظره سياه رنگي بخود گرفته و بدون شك اين چنين برگهائي قادر بانجام اعمال حياتي نبوده و بالطبع موجب تقليل رشد بوته مي گردند.

4-شيره مترشحه از برگها و حشره بتدريج باعث آلودگي الياف مي گردند. اين آلودگي كيفيت الياف را از نظر ارزش نساجي پايين مي آورد. اين محصول آلوده به شيره مقدار قابل ملاحظه اي خاك و خاشاك بخود جذب كرده و كيفيت پنبه را بيشتر پايين مي آورد.

مقصود از شرح فوق اينستكه آلودگي اين آفت در مزارع پنبه موجب ريزش مقدار قابل ملاحظه اي از غنچه و گل و قوزه هاي كوچك مي گردد، رشد قوزه هاي بزرگ را متوقف و درنتيجه از نظر كمي و كيفي آسيب زيادي مي رساند.

مناطق انتشار آفت در ايران و جهان

اين حشره در سواحل خليج فارس، استانهاي سيستان و بلوچستان، خوزستان، جنوب خراسان، مناطق پنبه خيز فارس و كرمان و پاره اي از نقاط گرمسير استان مركزي و همچنين گرمسار و گرگان و گنبد انتشار دارد.

در كشورهاي ديگر عسلك پنبه در قاره آفريقا، جنوب و جنوب شرقي آسيا، خاور نزديك، مناطق گرمسير خاورميانه، سواحل درياي مديترانه و درياي سياه ديده شده است.

مشخصات ظاهري آفت

حشره بالدار: حشره بالدار خيلي ريز و دراي افراد نر و ماده است. اندازه حشره نزديك به يك ميليمتر مي رسد. عرض بدن با بالهاي باز حدود 5/2 ميليمتر است.

رنگ اصلي بدن زرد ليموئي ولي بدليل پوشيده شدن سطح بالها و بدن از گرد مومي سفيدرنگ رنگ ظاهري حشره سفيد به نظر مي رسد. چشمها قرمز رنگ و بدو قسمت تقسيم شده است. شاخكها 7 مفصلي و رنگ آن زرد ليموئي است.

بالها شبيه هم بوده و حشره بالدار بوسيله خرطوم شيره نباتي را مي مكد.

اندازه تخم  ميليمتر و شكل آن بيضوي تخم مرغي شكل داراي دنبال كوتاهي است كه در نسج برگ فرو مي رود و تخم را از قسمت پهن آن ببرگ ميچسباند.

رنگ تخم تازه زرد رنگ و به تدريج در مرحله رشد و نمو  قهوه اي و نوك آن تيره مي شود.

مراحل لاروي

لارو نوزاد به محض خروج از تخم تا ظهور حشره بالدار 3 مرحله لاروي و يك مرحله شفيرگي را طي مي كند.

الف) لارو نوزاد يا لاروسن 1

لارو نوزاد خيلي ريز است و با ذره بين به خوبي ديده مي شود. شكل آن بيضي كشيده و رنگش زرد روشن است. 3 جفت پا دارد. لارو نوزاد خرطوم دارد و پس از تعويض جلد به لارو سن 2 تبديل مي شود.

ب) لارو سن 2

اندازه لارو سن 2 ريز، نسبتاً مسطح و شكل آن بيضي كشيده است. رنگ لارو كمي سبز و يا مايل به زرد است. قسمت پشت و حاشيه بدن پوشيده از مواد مومي است. در انتهاي بدن يك جفت مژه بلند دارد. شاخك ها تغيير يافته و كوتاه است. پاها نيز خيلي كوتاه شده و بند ندارد. در اين مرحله از زندگي حشره معمولاً بي حركت است و مانند شپشك هاي سپردار بوسيله خرطوم، شيره بافت هاي گياه را مي مكد و پس از تعويض جلد به لار سن 2 تبديل مي‌شود.

ج) لاروسن 3

علائم ظاهري بدن لاروسن 3 شباهت به لاروسن 2 دارد. با اين تفاوت كه اندازه بدن بزرگتر و ميزان تغذيه آن به مراتب بيشتر است. اين لارو پس از تعويض جلد «پوسته لاروي» به شفيره «نمف يا پوپاريوم»، تبديل مي شود.

پوسته هاي لاروي عسلك پنبه در پشت برگ گياه ميزبان ديده مي شود و معمولاً جدا از لارو قرار دارند.

شفيره يا پوياريوم

در اولين مرحله از زندگي حشره بي حركت بوده و معمولاً تغذيه نمي كند. اندازه بدن شفيره نزديك به يك ميليمتر مي رسد. شكل آن بيضي كشيده و كمي محدب است و حلقه آخر شكم آن منتهي به دو عدد مو مي باشد. رنگ شفيره سفيد مايل به زرد است. پوست شفيره كمي شفاف است و اندامهاي داخل بدن شفيره به رنگ زرد از روي پوست نمايان است. شفيره هائيكه رنگ سياه دارند آلوده به لارو زنبور پارازيت مي باشند.

گياهان ميزبان

در ايران نشو و نماي عسلك پنبه تا كنون در عده اي از گياهان زراعي و هرز و بسياري از نباتات زينتي ديده شده است. مهمترين گياهان زراعي مورد حمله به ترتيب عبارتند از:

انواع و ارقام مختلف جاليز (خيار، خربزه، هندوانه و كدو)، تنباكو، كرچك، پنبه، كنجد، گوجه فرنگي، سيب زميني، گلرنگ، لوبيا، كنف، باميه، سويا، آفتاب گردان، بادنجان و از درختان ميوه نيز نمونه هاي آفت در پشت برگ درختان مو اطراف تهران در آبان ماه سال 1347 ديده شده است.

وضعيت نشو و نماي آفت

تخم حشره در حرارت كمتر از 5/12 درجه سانتيگراد تفريخ نمي شوند. مدت نشو و نماي تخم در بهار و پائيز 8-22 روز و در تابستان 4-8 روز است دوره رشد و نمو لارو در اوائل بهار و پائيز حداكثر تا 50 روز و در تابستان
7-1 روز طول مي كشد. دوره نشو و نماي يك نسل كامل عسلك پنبه از ابتداي تخم گذاري تا ظهور حشره بالدار در تابستان حدود 17 روز، در پائيز تا 30 روز و در نسلهاي اول بهار و اواخر پائيز گاهي متجاوز از 60 روز هم مي‌رسد.

حشرات بالدار ماده در تابستان معمولاً ظرف 2-3 هفته و در بهار و پائيز طي مدت 3-6 هفته تخم مي گذارند. در تابستان حشره بالدار بفاصله 2-3 روز پس از خروج از شفيره تخم مي ريزد. در بهار و پائيز كه هوا ملايم است ممكن است تخمگذاري تا مدت 3 هفته بعد از ظهور حشره بالدار هم ديده شود.

مدت زندگي حشره بالدار نر كوتاهتر از حشره بالدار ماده است. تخمگذاري حشره ماده انفرادي است و چون حشرات بالدار به صورت دسته جمعي در پشت برگ گياه ميزبان ديده مي شوند تخمها را نزديك بهم و يا پراكنده ميگذارند. حشره بالدار ماده به طور متوسط در طول زندگي خود 200 عدد و حداكثر 300 عدد تخم مي گذارد.

حشرات ماده از نور مستقيم گريزانند. معمولاً در پشت برگها جمع شده و تخم مي گذارند و برگچه هاي جوان، جوانه هاي شاخه زا و اندامهاي رويشي تازه گياه را جهت تخمگذاري ترجيح مي دهد.

در حرارتهاي بالاتر از 30 درجه سانتيگراد كه رطوبت نسبي هوا نيز متجاوز از 60 درصد برسد بر فعاليت حشره ماده و ميزان تخم گذاري آن افزوده مي‌شود. گرماي زياد توام با كاهش رطوبت نسبي هوا براي نشو و نماي حشره مناسب نيست در صورتيكه گرما از 45 درجه سانتيگراد تجاوز نمايد، حشره كامل تلف شده و تخم حشره معمولاً در مجاورت هوا فاسد مي شود.

وزش بادهاي گرم بهاره و تابستانه تلفات سنگيني به لاروهاي نوزاد و همچنين لاروهاي سنين بالاتر و شفيره وارد مي آورد.

وضعيت نشو و نماي آفت در مناطق مختلف كشور

1-در محلهائيكه زمستانهاي سرد و يا طولاني دارند عسلك پنبه ديده نمي شود.

2-در حاشيه ساحلي خليج فارس و درياي عمان رشد و نمو عسلك پنبه بصورت تخم، لارو، شفيره، حشره بالدار روي گياهان ميزبان زراعي و هرز بدون وقفه در سراسر سال ادامه دارد و تنها در زمستان دوره زندگي آفت بر اثر كاهش درجه حرارت هوا طولاني مي گردد.

3-در مناطق پنبه خيز جنوب كشور عسلك پنبه از اواخر پائيز تا اواخر زمستان بصورت لاروهاي سنين 2 و 3 و همچنين شفيره و حشره كامل در گياهان ميزبان در حال نمو، زمستان گذراني مي كنند و در اواخر زمستان و اوائل بهار كه متوسط درجه حرارت شبانه روز به 21 درجه سانتيگراد و بالاتر مي رسد نشو و نماي لاروها تكميل مي شود. در اين موقع حشرات كامل نيز بتدريج از شفيره ها خارج شده و شروع به فعاليت مي نمايند. در درجه حرارت 20-25 درجه سانتيگراد فعاليت حشره زياد مي شود. در حرارت 30 درجه سانتيگراد و بالاتر بر سرعت نشو و نماي آن افزوده مي شود و قدرت صدمات آفت در گياه ميزبان شديد مي گردد. در اين مناطق آفت همه ساله خصوصيات تهاجمي و طغياني دارد و در صورت رعايت به زراعي در پنبه كاريها طغيان آن برطرف مي گردد.

4-در مناطق مركزي و حاشيه كوير و همچنين گرگان و گنبد عسلك پنبه به شرح زير زمستان‌گذراني مي نمايد:

در بوته هاي پنبه و گياهان ميزبان ديگري كه در زمستان خشك هستند، عسلك پنبه در پشت برگهاي ريخته شده در سطح خاك به صورت شفيره

مقاله موتورهاي توليد برق

مقاله موتورهاي توليد برق

انواع موتورهاي متناوب                                                   1

ميدان گردان                                                                 2

موتور سنكرون                                                                5

موتور القايي                                                                  8

موتورهاي القايي دو فازه                                                11

موتور يك فاز                                                                14

موتورهاي القايي با قطب هاي شكاف دار                          18

موتور سنكرون                                                             21

موتورهاي القايي                                                          23

دستگاههاي الكترومكانيكي                                             25

مدارهاي ريله                                                               26

كليدهاي قدرت                                                             29

ترانسفورماتور                                                               31

پست هاي فشار قوي                                                    31

انواع پست ها                                                              32

اجزاء تشكيل دهنده پستها                                              36

ترانسفورماتورهاي قدرت                                                  37

دستگاههاي حفاظت كنترل ترانسفورماتورها                       38

رله بوخهلتس                                                                39

بخشي از متن مقاله :

انواع موتورهاي متناوب

چون مقدار زيادي از قدرت الكتريكي توليد شده بصورت متناوب ميباشد ، بيشتر موتورها طوري طرح شده اند كه با جريان متناوب كار كنند . اين موتورها در بيشتر موارد ميتوانند دو برابر موتورهاي جريان مستقيم كاركنن و زحمت آنها در موقع كاركردن كمتر است ، چون در موتورهاي جريان مستقيم هميشه اشكالاتي در كموتاسيون آنها ايجاد ميشود كه مستلزم عوض كردن ذغالها يا زغال گيرها و يا تراشيدن كلكتور است . بعضي موتورهاي جريان متناوب با موتورهاي جريان مستقيم كاملا فرق دارند ، بطوريكه حتي در آنها از رينگ هاي لغزنده هم استفاده نميشود و براي مدت طولاني بدون ايجاد درد سر كار ميكنند .

موتورهاي جريان متناوب ، عملا براي كارهايي كه احتياج به سرعت ثابت دارند ، مناسب هستند . چون سرعت آنها به فركانس جريان متناوب اعمال شده به سر هاي موتور ، بستگي دارد . اما بعضي از آنها طوري طرح شده اند كه در حدود معين ، داراي سرعت متغير باشد .

موتورهاي جريان متناوب ميتوانند طوري طرح شوند كه با منبع جريان متناوب يك فاز يا چند فاز كار كنند . ولي چه موتور يك فاز باشد و يا چند فاز ، روي اصول يكساني كار ميكنند ، اصول مزبور عبارتست از اين كه جريان متناوب اعمال شده به موتور يك ميدان مغناطيسي گرداني توليد ميكند و اين ميدان باعث ميشود كه روتور بگردد .

موتورهاي جريان متناوب عموما به دو نوع تقسيم بندي مي شوند :

• موتورهاي سنگرون
• موتورهاي القايي .

موتور سنكرون در واقع يك آلترناتور است كه بعنوان موتور كار ميكند و در آن جريان متناوب به استاتور و جريان مستقيم به روتور اعمال ميشود موتورهايي القايي شبيه به موتورهاي سنگرون هستند با اين تفاوت كه در آنها روتور به و منبع قدرت وصل مي  شود .

از دو نوع موتورهاي جريان متناوب ذكر شده ، موتورهاي القائي به مراتب خيلي بيشتر از موتورهاي سنكرون مورد استفاده قرار ميگيرند .

ميدان گردان :

همانطور كه گفته شد ميدان گرداني كه از اعمال جريان متناوب به موتور ، توليد ميگردد باعث گردش روتور ميشود . اما قبل از اينكه ياد بگيريد چگونه يك ميدان گردان باعث حركت روتور ميشود ، بايد اول درك كنيد كه چگونه يك ميدان گردان باعث حركت روتور ميشود ، بايد اول درك كنيد كه چگونه ميتوان ميدان مغناطيسي  گردان توليد كرد . دياگرام زير، يك استارتور سه فازه را نشان ميدهد كه جريان متناوب سه فاز آن اعمال شده است ، همانطور كه نشان داده است ، سهم پيچها بصورت دلتا به يكديگر اتصال دارند و كلاف هر يك از سيم پيچها بصورت دلتا به يكديگر اتصال دارند و دو كلاف هر يك از سيم پيچها در يك جهت سيم پيچي شده است .

در هر لحظه ، ميدان مغناطيسي توليد شده بوسيله هر يك از سيم پيچها بستگي دارد به جرياني كه از آن ميگذرد . اگر جريان صفر باشد ،ميدان مغناطيسي هم صفر خواهد بود اگر جريان ماكزيمم باشد ، ميدان مغناطيسي هم ماكزيمم خواهدبود و چون جريان فازها 120 درجه با هم اختلاف فاز دارند ، ميدان هاي مغناطيسي توليد شده هم 120 درجه با هم اختلاف فاز خواهند داشت . حال سه ميدان مغناطيسي مزبور كه در هر لحظه وجود دارند ، با هم تركيب ميشوند و يك ميدان منتجه توليد ميكنند كه روي روتور عمل ميكند . در آينده خواهيد ديد كه هر لحظه ميدان هاي مغناطيسي تركيب ميشوند ، ميدان مغناطيسي منتجه پيوسته در حال حركت است و بعد از هر سيكل كامل جريان متناوب ، ميدان مغناطيسي مزبور هم با اندازه 360 درجه يا يك دور دوران ميكنند.

دياگرام زير ، شكل موج جريانهاي اعمال شده به استاتور سه فازه مزبور را نشان ميدهد . اين شكل موج ها 120 درجه با هم اختلاف فاز دارند . شكل موجهاي مزبور ميتوانند نشان دهنده سه ميدان مغناطيسي باشد كه بوسيله هر يك از سيم پيچ توليد ميشود . به شكل موجها وابسته شده است كه مشابه فاز مربوطه ميباشد با استفاده از شكل موجها ، ميتوانيم در هر 6/1 دور ( معادل 60 درجه ) ميدانهاي مغناطيسي توليد شده را با هم تركيب كنيم تا جهت ميدان مغناطيسي منتجه پيدا شود. در نقطه 1 ( شكل موج C مثبت وشكل B منفي است .به عبارت ديگر جريانهاي گذرنده از سيم پيچ هاي فاز C,B غير هم جهت هستند و بنابراين جهت ميدانهاي مغناطيسي ناشي از C,B هم غير هم جهت هستند . در بالاي نقطه 1 جهت ميدان بطرز ساده اي نشان داده شده است . توجه داشته باشيد كه B1 قطب شمال و B قطب جنوب است همين ترتيب C قطب شمال و C1 قطب جنوب است . چون درنقطه1 هيچ جرياني از سيم پيچ فاز نميگذرد ، ميدان مغناطيسي آن صفر است .

نقطه 2يعني 60 درجه بعد ، شكل موج جريانهاي فازهاي B,A مساوي و مخالف يكديگر و شكل موج C صفر است و بنابراين ميدان مغناطيسي منتجه باندازه60 درجه ديگر گرديده است . درنقطه 3 ، شكل موج B صفر است و ميدان مغناطيسي منتجه با اندازه 60 درجه ديگر ميگرد و به همين ترتيب از نقطه 1تا نقطه 7 ( مشابه يك جريان متناوب 9 ميدان مغناطيسي منتجه باندازه يك دور كامل ميگردد .

در نتيجه اعمال جريان متناوب سه فاز سه سيم پيچي كه بطور قرينه در اطراف اسناتور جاي گرفته باشند باعث ايجاد يك ميدان مغناطيسي گردان ميشود كه اين ميدان باعث دوران روتور ميشود .

موتور سنكرون :

علت اينكه به اين نوع موتورهاي سنكرون ميگويند اين است كه روتور آن  با ميدان مغناطيسي گردان توليد شده در استاتور همگام است . ساختمان اين موتورها اساس شبيه به آلترناتور قطب برجسته است . ميدانيد كه اعمال جريان سه فاز به استاتور يك ميدان مغناطيسي گردان در اطراف روتور توليد ميكند . اما چون روتوربه يك منبع جريان مستقيم وصل است مانند يك آهنرباي ميله اي عمل خواهد كرد . از قبل ميدانيد كه اگر يك آهنرباي ميله اي بطور معلق در يك ميدان مغناطيسي قرار بگيرد، آنقدر دوران خواهد كرد تا در امتداد آن قرار بگيرد . به همين ترتيب روتور سنكرون مانند يك آهنرباي ميله اي عمل كرده و در امتداد ميدان مغناطيسي توليد شده در استاتور قرار خواهد گرفت . در اين حالت اگر ميدان مغناطيسي دوران كند ، روتور هم همراه آن دوران خواهد كرد . اگر ميدان مغناطيسي گردان قوي باشد ، يك نيروي گردنده قوي بر روتور وارد شده و در نتيجه روتور قادر خواهد بود كه موقع گرديدن يك باري را بگرداند

سرعت گردش ميدان مغناطيسي به فركانس جريان سه فاز اعمال شده به استاتور ، بستگي دارد و چون فركانس جريان ثابت است ، موتورهاي سنكرون، عملاً موتورهايي  با يك سرعت معني هستند. در نتيجه براي مواردي مورد استفاده قرار ميگيرند كه از حالت بي باري تا حالتي كه بار موتور ماكزيمم است سرعت ثابتي مورد نياز باشد .

يكي از عيب هاي موتور سنكرون اين است كه نميتواند از حالت سكون (ايست) خود با اعمال جريان متناوب سه فاز شروع بكار كند چون متناوب اعمال شده به استاتور ، يك ميدان گرداني با سرعت زياد توليد ميكند.

اين ميدان گردان قطب هاي روتور آنقدر سريع  عقب ميزند كه موتور فرصت پيدا نخواهد كرد كه راه اندازي شود ابتدا در يك جهت دفع ميشود و لحظه اي بعد در جهت ديگر .

به عبارت ديگر ، موتور سنكرون ، درحالت اصلي خود ، درموقع شروع بكار بكردن هيچ كوپلي نخواهد داشت و بنابراين هميشه بوسيله يك موتور القايي كوچك و يا بوسيله سيم پيچ هائيكه معادل تركيب فوق باشد ، راه اندازي ميشود سپس وقتي سرعت موتور به سرعتي نزديك به سرعت سنكرون رسيد به يك منبع جريان مستقيم وصل ميشود . روتور با ميدان گردان به گردش  ادامه ميدهد .

حالا خواهد ديد كه چگونه جريان متناوب يك فاز اعمال شده به سيم پيچي استاتورهم ميتواند يك ميدان مغناطيسي پالسي توليد كند كه به اين وسيله براي راندن موتور مورد استفاده قرار بگيرد :

هر لحظه كه قطب هاي روتور به سيم پيچي استاتور نزديك ميشود ، جهت ميدان استاتور بايد طوري هر لحظه عوض شود كه آنرا جذب كند و به آن گشتاوري در جهت حركتش بدهد بنابراين جريان ميدان در سيم پيچي استاتور بايد در فاصله اي كه قطب هاي غير همنام روتور به سيم پيچي استاتور نزديك ميشود ، باندازه نصف سيكل تغير كند دياگرام زير ، جهت ميدان استاتور را كه بوسيله اعمال كردن جريان متناوب يك فاز ايجاد ميشود ، معين ميكند . شكل اول نصف سيكل جريان متناوب را نشان ميدهد ميبينيد كه وقتي روتور خودش را با ميدان استاتور همگام كرد ، قطبهايش بوسيله سيم پيچ هاي استاتور جذب ميشود . در شكل دوم براي نصف ديگر سيكل جريان متناوب جهت ميدان  استاتور برعكس ميشود وكوپل لازم براي حركت روتور 180 درجه گرديده است سپس يكبار ديگر وقتي قطب هاي روتور به سيم پيچ استاتور نزديك ميشود ، يكديگر را جذب كرده و درنتيجه روتور در جهت قبلي ميگردد بخاطر داشته باشد كه  مانند موتورهاي سنگرون سه فاز ، موتور يك فاز هم به يك وسيله راه اندازي احتياج داردكه به روتور آن، گشتاوري درجهت معيني بدهد.

توجه داشته باشيد كه در موتورهاي سنكرون يك فاز كوچك ، ممكن است روتور را از مغناطيسي دائمي بسازند ، در اينصورت احتياج به سيم پيچي هاي ميدان و جريان مستقيم كه به آن اعمال شود ، ندارد .

موتور القايي :

موتور القايي يكي از انواع موتورهاي جريان متناوب است كه بعلت سادگي و محكم بودن و قيمت ارزان ساختن آن ، بيش از هر موتوري مورد استفاده قرار ميگيرد . اين خصوصيات موتور القايي به اين علت كه روتور آن به هيچ منبع ولتاژ خارجي وصل نميشود و دليلي اينكه موتور القايي گفته ميشود ، اينست كه در اثر دوران ميدان مغناطيسي استاتور جريان هاي متناوبي در مدار روتور القاء مي شود . ساختمان استاتور موتور القايي وموتور سنكرون تقريبا يكسان است اما روتور هاي آنها كاملا با هم فرق ميكنند .روتور موتورهاي القايي از يك استوانه مورق ساخته شده است كه در روي آن شيارهايي وجود دارد و سيم پيچ هايي در اين شيارها قرار ميگيرد . اين سيم پيچ ها دو نوع هستند . نوع خيلي معمولي آن از سيم هاي كلفت مسي يا آلومينومي تشكيل شده است كه سرههاي آنها بوسيله دوحلقه فلزي به يكديگر متصل است وشكلي ميسازند كه شبيه فقس سنجابها ميباشد و بعلت ولتاژ خيلي ضعيفي در سيم هاي روتور توليد ميشود ، هيچ عايقي بين هسته روتور سيم ها وجود ندارد . ضمنا فاصله هوايي بين روتوروساتاتور خيلي كوچك در نظر گرفته شده است ، تا ماكزيمم شدت ميدان روي رتور عمل ميكند .

نوع ديگر سيم پيچي روتور موتورهاي القايي داراي كلافهايي است كه در شيار هاي روتور قرار ميگرند و دراينصورت موتور را با روتورسيم پيچي شده ميگويند .

صرف نظر از نوع روتوري كه در موتورهاي القايي مورد استفاده قرار ميگيرد ، اساس كارشان يكي است يعني درهر دو حالت وقتي جريان متناوب به سيم پيچهاي استاتور اعمال ميشود ، ميدان مغناطيسي گرداني توليد ميشود . اين ميدان مغناطيسي . سيمهاي روتور را قطع كرده ، جرياني در آنها القا ميكند . همانطوركه از مطالب گفته شده در پيش ميدانيد اين جريان القا شده ايم ميدان مغناطيسي دراطراف هادي هاي روتور ايجاد ميكند كه ميدان مزبور كوشش ميكند با ميدان استاتور همگام شود اما چون ميدان استاتور دائما درحال گردش است ،روتور نخواهد توانست كه به آن برسد ولي هميشه ميدان مزبور را تعقيب ميكند .

همانطور كه از قانون لنز ميدانيد ، هر جريان القايي كوشش ميكند كه باتغيير ميداني كه آنرا القا كرده است ، مخالف كند در مورد موتور القايي عامل تغيير ، حركت ميدان استاتور است . بنابراين در اثر عكس العمل بين ميدان رتور واستاتور نيروي به روتور وارد ميشود كه حركت دائم ميدان استاتور را از بين ببرد . به عبارت ديگر روتورد در همان جهتي خواهد گرديد كه ميدان استاتور ميگردد و كوشش خواهد كرد كه به آن برسد و در عمل تا آنجا كه وزن و مقدار باريكه روي موتور است اجازه بدهد ، سرعت روتور تا نزديكي هاي سرعت ميدان استاتور خواهد رسيد .

لنگي در موتورهاي القايي :

يك موتور القايي امكان ندارد كه روتور بتواند بسرعت ميدان مغناطيسي استانور بگردد . از طرف ديگر ، اگر سرعت ها يكسان باشند ، هيچ حركت نسبي بين روتورو ميدان گردان وجود نخواهد داشت و درنتيجه هيچ جرياني درروتور القا نميشود در اين صورت ، هيچ نيروي گردانده اي هم بررو نوروا نخواهد شد . بنابراين براي وجود حركت نسبي ، بايد روتوربا سرعتي كمتر از سرعت ميدان مغناطيسي بگردد .

تفاوت سرعت روتوروميدان مغناطيسي معمولا بصورت درصد گفته ميشود و اين اختلاف چند در صد را لنگي بگويند . هر چه لنگي كمتر باشد ، سرعت روتوربه سرعت ميدان استاتور نزديك ميشود .  سرعت موتور بستگي دارد به گشتاور لازم براي بارو هر چه باد موتور بيشتر باشد ، نيروي گردنده قوي تري لازم است تارتور را بگرداند .

اما نيروي گردنده موقعي زياد ميشود كه نيروي الكترو موتوري القا شده درروتور زياد شود ونيروي الكترو موتوري فقط موقعي زياد ميشود كه ميدان مغناطيسي ، روتور را با سرعت بيشتري قطع كنند . يعني بايد سرعت نسبي بين ميدان مغناطيسي وروتور زياد شود ، بنابراين بايد روتور آهسته تر بگردد .

از اين مطالب نتيجه ميگيريم كه موتور القايي براي بارهاي سنگين تر ، آهسته تز از بارهاي سبك خواهد گرديد. در حقيقت براي ايجاد تغيير لازم در جريان روتور كه براي تغيير معمولي بارموتور لازم است ، فقط يك تغيير جزئي بايد در سرعت روتور داده شود چون سيم پيچي روتور داراي مقاومت خيلي كمي است . بنابراين . موتورهاي القايي براي تمام مقصودهاي عملي موتورهايي با سرعت ثابت هستند .

موتورهايي القايي دو فازه :

موتورهاي القايي براي كار كردن بصورت موتورهاي سه فاز، دوفاز طرح شده اند. اما در تمام موارد بايد جريان متناوب اعمال شده به استاتور ، يك ميدان گردان توليد كند ناروتو را همراه خود بكشد .

قبلاً ديديدكه چگونه جريان متناوب سه فاز كه به يك سيم پيچ سه فاز متقارن اعمال شود ، يك ميدان مغناطيسي گردان توليد ميكند . استاتور موتورهاي القايي دوفازه داراي دو سيم پيچي است كه نسبت بهم بزاويه قائمه قرار گرفته اند . نقشه ساده زير يك استاتور و فازه  را نشان ميدهد .

شكل ديگري كه در زير وجود دارد و نقشه شما تيك يك موتور القايي دو فازه است . دايره نقطه گذاري شده نشان دهنده سيم پيچي روتور است .

اگر ولتاژهاي اعمال شده به فازهاي B-B1 , A-A1 ، 90 درجه اختلاف فاز داشته باشند ، جريانهاي گذرنده از آنها هم 90 درجه اختلاف فاز خواهند داشت و چون ميدانهاي مغناطيسي توليد شده در سيم پيچ ها با جريان مربوط بخود هم فاز خواهند بود ، پس ميدانهاي مغناطيسي هم 90 درجه با هم اختلاف فاز خواهند داشت اين دو ميدان مغناطيسي غيره فاز ، كه محورهاي سيم پيچي شان هم 90 درجه با هم زاويه دارند ، در هر لحظه به يكديگر اضافه شده و ميدان متتجه اي توليد ميكنند كه بازاء هر سيكل جريان متناوب يك دوران خواهد كرد . دياگرام زير ، منحني هاي مربوط به ميدانهاي مغناطيسي مزبور را نشان ميدهد . حروفي كه براي مشخص كردن شكل موجها بكار رفته است مشابه فاز مربوطه ميباشد . در نقطه 1 ، از سيم پيچي A-A1 جريان ميگذرد وميدان مغناطيسي آن ماكزيمم است ، در اين حالت جريان گذرانده، از سيم پيچي B-B1 صفر و در نتيجه ميدان مغناطيسي آنهم صفر است در نتيجه ميدان مغناطيسي كلي ، در امتداد محور سيم پيچي A-A1 خواهد بود . درنقطه 2 ، ( 45درجه بعد ) ميدان مغناطيسي سيم پيچهاي A-A1 و B-B1 بطور مشترك ميدان مغناطيسي كلي را نشان ميدئهند چون جريانهاي كلاف ها و شدت ميدان مغناطيسي آنها مساوي است . در نقطه 3 ، ( زاويه 90 درجه ) ميدان مغناطيسي در سيم پيچي A-A1 و B-B1 بطور مشترك ميدان مغناطيسي كلي را نشان ميدهند چون جريانهاي كلاف ها و شدت ميدان مغناطيسي آنها مساوي است . درنقطه3 ، ( زوايه 90درجه ) ميدان مغناطيسي در سيم پيچي A-A1 صفر ودر B-B1 ماكزيمم است ، بنابراين ميدان متتجه همانطور كه در شكل نشان داده شده است در امتداد محور B-B1 قرار خواهد گرفت . بدينوسيله ازنقطه 1 تا 3 ، ميدان مغناطيسي 90درجه دوران كرده است .

پايان نامه انرژي تجديد پذير

پايان نامه انرژي تجديد پذير

بخشي از متن :

انرژي نو

در اين جا انرژي هاي تجديد پذير را به منظور بررسي، به عنوان هاي زير دسته بندي نموده و در صفحات بعد بطور مختصر با توجه به فراواني آنها در ايران عزيز، به شرح برخي آنها مي پردازيم:

— انرژي زنده يا انرژي زيست توده

— سوخت زنده

— انرژي باد

— انرژي خورشيد

— انرژي زمين گرمايي

— انرژي هيدروالكتريك

— انرژي هيدروژين

— انرژي اقيانوسي

جايگاه انرژي خورشيدي در تأمين الكتريسيته

از جمله سؤال هاي كه در رابطه با انرژي با آن موجه هستيم اين است كه وضعيت انرژي در چند دهه آينده چگونه خواهد شد اقتصادي ترين منبع انرژي كدام است و آيا خورشيد مي توان به عنوان منبع انرژي با حرفه اقتصادي مطرح شود. نياز به انرژي بوضوح بر همگان آشكار است و اين نياز به مرور با افزايش پيشرفت هاي تكنولوژيكي و جمعيت جهان بيشتر مشهود است آمارهاي موجود نشان دهنده اين ايست كه مصرف انرژي در دنيا به نحوي است كه به ازاي هر 14 سال ميزان تقاضا  دو برابر مي گردد و تا كنون فقط براي انرژي الكتريكي در هر 10 سال تقريباً تقاضا دو برابر شده و اين رشد ميزان تقاضا در كشورهاي در حال توسعه با شتاب بيشتري همراه بوده و تقريباً به ازاي هر 7 سال دو برابر شده است. به طور مثال در اواخر دهه 1980 واردات نفت كشور آمريكا به حدود 7 ميليون بشكه در روز رسيد كه تقريباً دو برابر (3/1 ميليون بشكه در روز) واردات آنها در سال 1980 بود اين در حالي است كه مقدار نفت مصرفي براي توليد الكتريسيته در آمريكا حدود 4% اكثريت مصرفي در آمريكا را در بر مي گيرد و 52% انرژي الكتريكي در آمريكا از ذغال سنگ توليد مي شود. با اينكه اكثريت منابع تأمين الكتريسيته در آمريكا از ذغال سنگ استفاده مي گردد اما قوانين مصوب در رابطه با محيط زيست به جهت ريزش باران هاي اسيدي ناشي از آلودگي سوزاندن ذغال سنگ و گرم شدن سطح زمين، آلودگي آب هاي سطح زمين و ... مشكلاتي را در صنعت ذغال سنگ آمريكا به وجود اورده است و به همين سبب انتظار مي رود كه مصرف نفت و گاز طبيعي كه نسبت به ذغال سنگ نسبتاً تميزتري‌باشد افزايش يابد ولي سوزاندن اين مواد نيز سبب ايجاد آلودگي‌هاي كربني سولفوري مي گردد افزايش روز افزود جمعيت و پيشرفت هاي تكنولوژي كه سبب ارتقاء سطح زندگي گرديده است عاملي است كه سبب افزايش تقاضا براي الكتريسيته خواهد شد. اگر نگاهي به ميزان تقاضاي تأمين الكتريسيته از منابع موجود در دنيا از سال 1960تا 1990 مورد بهره برداري قرار گرفته است بياندازيم مشاهده مي كنيم كه مورد بهره برداري از منابع مختلف در تأمين انرژي الكتريكي در جهتي است كه بيشتر از منافع فسيلي استفاده شده است.

جدول نشان دهنده در زير بعد اين مطلب است كه نفت و گاز سهم بسزايي در ت/دمين الكتريسيته دارند و آمارهاي موجود از سال 1974 مقدار انرژي حاصل از منابع فسيلي گشف شده و به ثبت رسيده اعم از زغال سنگ، نفت و گاز را ¹⁵ 10×1/7 كيلو وات ساعت برآورده نموده است.

جدول 1-1- بهره برداري از منابع انرژي مختلف براي تأمين انرژي الكتريكي در سال هاي مختلف (واحد 1. B. BTV)

اگر نرخ اثر تقاضاي الكتريكي را با توجه به جدول فوق 5 درصد در نظر بگيريم مقدار نياز به انرژي كه در سال 1987 تقريباً ¹⁴ 10×2/1 كيلو وات ساعت بود در سال 2001 ميلادي به دو برابر يعني ¹⁴ 10×4/2 رسيده است.

بديهي است كه با توجه به اين كارها به اين منابع چندان هم نمي توان متكي بود و از طرف ديگر از نظر اقتصادي هماستفاده از آنها به صرفه نخواهد بود در حاليكه در همين آمار گيري مقدار انرژي تشعشعي قابل جذب خورشيد را تقريباً 100 برابر انرژي حاصل از منافع فسيلي موجود برآورد نموده است. بنابراين بايد توجه بيشتري به انرژي خورشيدي در تأمين الكتريسيته شود حال با توجه به اين نيازها منابع انرژي و مشكلات محيطي ناشي از سوخت هاي فسيل جديت بيشتري براي يافتن منابع انرژي كم خطرتر را مي طلبند هم اكنوندر دنيا مراكز تحقيقاتي بزرگي جهت دسترسي به انرژي هاي مطلوب تر در حال تحقيق و بررسي مي باشد مطالعات و بررسي هاي انجام شده منجر به استراتژي هاي كوتاه مدت و بلند مدت براي تأمين الكتريسيته شده است كه در اين استراتژي ها انرژي خورشيدي نقش بسيار مهمي را ايفا مي كند زيرا انرژي خورشيدي عملاً بدون محدوديت و آلودگي قابل دسترسي است و سطح زمين به مقدار ²⁷ 10×7 كيلو وات ساعت از انرژي خورشيدي را در سال دريافت اين مطلب است كه مصرف سوخت هاي فسيلي جهت تأمين انرژي الكتريكي كاهش و منابع تأمين انرژي الكتريكي با استفاده از انرژي خورشيدي افزايش مي يابد كه اين منابع عبارتند از:انرژي حرارتي خورشيد، فتوولتائيك (نورولتي)، ژئوترمال (زمين گرمايي) انرژيو بيوگاز و ... .

در اين سيستم هاي نورولتي يكي از بهترين روش ها انرژي تجديد شونده است كه در هم نقاط با شرايط اب و هوايي مختلف قابل استفاده هستند. اين سيستم ها قابل استفاده در بيابان جنگل هاي باراني و در كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه
مي باشد سيستم هاي نورولتي به سيستم هايي اطلاق مي شود كه نور را مستقيماً به الكتريسيته تبديل مي كنند. اين سيستم ها هم اكنون اكثراً به صورت مستقل از شبكه برق سراسري مورد استفاده قرار مي گيرند ولي براي كاربردهايي كه دور از منابع برق مي باشند و به سبب نياز و حداقل نگهداري توانايي بالا، عدم نياز به سوخت و عدم ايجاد آلودگي قابل گسترش و نصب در هر نقطه كارآيي بسيار بالايي دارند و تقريباً 97% از سيستم هاي نورولتي كه در سال 1990 به فروش رفته است براي كاربردهاي خارج از شبكه تهيه شده اند. يك سيستم نورلتي عبارتند از:

1- ماژول هاي خورشيدي

2- باطري

3- شارژ الكترولر

4- مصرف كننده ها

ماژول هاي خورشيدي

ماژول ها يا صفحات خورشيدي كه اصلي ترين قدرت يك سيستم نورلتي را تشكيل مي دهند وظيفه تبديل نور به الكتريسيته را دارند صفحات خورشيدي از اتصال يك سري سلول خورشيدي كه به صورت موازي و سري به هم متصل مي شوند شكل
مي گيرد. سلول هاي خورشيدي كه وظيفه تبديل نور به الكتريسيته را به عهده دارند.

كه مواد نيمه هادي ساخته مي شوند و انواع مختلف ان عبارتند از:

1- سلول خورشيدي از مواد سيليسكوني تك كريستال

2- سلول خورشيدي از مواد سيليسكوني چند كريستال

3- سلول خورشيدي از مواد سيليسكوني بي شكل

4- سلول خورشيدي از مواد سيليسكوني

در اينجا سلول خورشيدي از مواد سيليسكوني چند كريستال مورد نظر مي باشد.

يك صفحه خورشيدي از نوع MA 36/45 كه در آن 36 سلول خورشيدي با هم سري شده اند و داراي مشخصات زير مي باشند نشان داده شده است.

مقاله شبكه توزيع و انتقال برق تا مصرف

مقاله درباره شبكه توزيع و انتقال برق تا مصرف

شبكه قدرت از توليد تا مصرف 1
محدوديت توليد 1
انتقال قدرت 1
توزيع و مصرف قدرت 1
آرايش ترانسفورماتورهاي قدرت 2
اجزاء يك پست انتقال يا فوق توزيع 2
ضرورت اتصال به زمين – ترانس نوتر 2
تانك رزيستانس 3
ضرورت برقراري حفاظت 3
انواع سيستمهاي اوركارنتي 4
سيستم حفاظت اوركارنتي فاز به زمين 4
حفاظت باقيمانده يا رزيجوآل 5
هماهنگ كردن رله هاي جرياني زمان ثابت 5
اشكال رله هاي با زمان ثابت 5
رله هاي اوركانت زمان معكوس 6
انواع رله هاي جرياني با زمان معكوس و موارد استفاده هر يك 6
كاربرد رله هاي جرياني 7
رله هاي ولتاژي 7
حفاظت فيدر خازن 7
رله اتومات براي قطع و وصل بنكهاي خازني 8
حفاظت فيدر كوپلاژ 20 كيلوولت 9
حفاظت فيدر ترانس 20 كيلوولت 9
حفاظت جهتي جريان 9
حفاظت R.E.F 10
رله هاي نوترال 10
حفاظت ترانسفورماتور قدرت 10
رله بوخهلتس 11
رله هاي ترميك يا كنترل كننده درجه حرارت ترانس 12
رله ديفرنسيال 13
چند نكته در رابطه با رله ديفرنسيال 16
رله ديفرنسيل با بالانس ولتاژي 17
رله بدنه ترانس 17
حفاظت جرياني براي ترانسفورماتور 18
رله هاي رگولاتور ولتاژ 18
رله اضافه شار 20
حفاظت باسبار 21
نوع اتصالي هاي باسبار 22
خصوصيات حفاظت باسبار 22
انواع حفاظت باسبار 22
حفاظت خط 23
نكاتي در خصوص رله هاي ديستانس 25
نوسان قدرت و حفاظت رله ديستانس در مقابل آن 27
رله دوباره وصل كن 29
كاربرد رله دوباره وصل كن 31
ضد تكرار 32
رله واتمتريك 33
رله مؤلفه منفي 36
سنكرون كردن 39
رله سنكرون چك 41
رله سنكرونايزينگ ( سنكرون كننده ژنراتورها ) 43
رله فركانسي – رله حذف بار 44
سيستم اينتريپ و اينترلاك 46

پايان نامه طراحي خودرو برقي خورشيدي

پايان نامه طراحي خودرو برقي

بخش اول : نحوه تأمين انرژي و عملكرد خودروي برقي

مقدمه 2

فصل اول: خصوصيات خودرو برقي

1-1 تعريف خودرو برقي 3

1-2 تاريخچه توليد خودرو برقي 4

1-3 انواع موتورهاي الكتريكي و مقايسه آن 6

1-3-1 موتورهاي الكتريكي جريان مستقيم 7

1-3-2 موتورهاي الكتريكي جريان متناوب 8

1-4 باتري هاي قابل استفاده در خودروي برقي 10

1-5 سيستم هاي توليد و انتقال نيروبراي خودرو هاي الكتريكي توليد انبوه 15

1-5-1 خودرو برقي با موتورجريان مستقيم dc 17

1-5-2 خودروي برقي با موتورجريان متناوب ac 19

1-5-3 خودروهاي دو منظوره 21

1-6 مشكلات تحقيقاتي و نتيجه گيري 24

فصل دوم: سيستم انتقال قدرت و محاسبه توان مورد نياز

2-1 تأثير وزن در خودروي برقي 25

2-1-1 تأثير وزن بر شتاب 26

2-1-2 تأثير وزن در شيب ها 26

2-1-3 تأثير وزن بر سرعت 27

2-1-4 تأثير وزن بر مسافت طي شده 27

2-1-5 توزيع وزن 27

2-2 نيروي مقاومت هوا 28

2-3رانندگي در جاده 31

2-3-1 توجه به تاير هاي خودرو 32

2-3-2 محاسبه نيروي مقاومت غلتشي يك خودرو 34

2-4 تجهيزات انتقال قدرت 34

2-4-1 سيستم هاي انتقال قدرت 35

2-4-2 تفاوت مشخصات موتور الكتريكي وموتور  احتراقي 36

2-4-3 بررسي دنده ها 39

2-4-4 جعبه دنده اتوماتيك و دستي 40

2-4-5 سيستم هاي انتقال قدرت و سيال هاي سبك يا سنگين براي روان كاري 40

2-5 مشخصات خودروهاي برقي 42

2-5-1 توان و گشتاور 43

2-5-2 محاسبه گشتاور لازم خودرو 46

2-5-3 محاسبه گشتاور خروجي موتور 46

2-5-4 مقايسه منحني هاي گشتاور لازم وگشتاورخروجي موتور 47

فصل سوم: طراحي سيستم انتقال قدرت پيكان برقي تبديلي

3-1مشخصات كلي خودروي درون شهري پيكان برقي 49

3-1-1 شتابگيري مناسب 49

3-1-2 سرعت ميانگين پيشينه 49

3-1-3 تأثير شيب 50

3-1-4 برد 50

3-2 محاسبه توان مورد نياز خودرو 50

3-2-1 محاسبه نيروي شتابگيري 51

3-2-2 نيروي حركت در شيب 53

3-2-3 نيروي مقاومت غلتشي 53

3-2-4 نيروي مقاومت هوا 53

3-2-5 نيروي مقاومت وزش باد 54

3-2-6 رسم منحني گشتاور و توان 54

3-3 طراحي قطعات مورد نياز سيستم انتقال قدرت 58

3-3-1 فلايول 58

3-3-2 بوش نگهدارنده فلايول 61

3-3-3 محاسبه فلنج پوسته 63

3-3-4 طراحي شاسي زير موتور 64

بخش دوم: نحوه تأمين انرژي و عملكرد خودروي خورشيدي

مقدمه 68

فصل اول : سلولهاي خورشيدي

1-1 توضيحات كلي 72

2-1 بازدهي سلول 73

3-1 انواع سلولهاي سيليكوني 73

4-1 فناوريهاي توليد 74

1-4-1  Screen  printed

5-1 مكانيزم كاركرد سلولهاي خورشيدي 74

1-5-1 نحوه كاركردن سلولهاي خورشيدي(فتوولتاييكpv)

2-5-1 سيليكون در سلولهاي خورشيدي 76

3-5-1هنگامي كه نور به سلولهاي خورشيدي برخورد مي كند 80

فصل دوم: طراحي بدنه و شاسي

1-2 مقدمه 81

2-2 بارهاي وارده به شاسي 83

1-2-2 بارهاي استاتيكي 83

2-2-2 بارهاي ديناميكي(مربوط به سيستم تعليق) 83

3-2-2 نياز منديها 83

4-2-2 انواع شاسيها 84

5-2-2 فرم فضايي 84

6-2-2 مواد به كار رفته در شاسيها 85

7-2-2 مونوكوكهاي كامپوزيتي 86

8-2-2 جاي راننده 86

فصل سوم: ناحيه خورشيدي

1-3 مقدمه 87

2-3 بررسي عوامل گوناگون 87

1-2-3 خنك نگهداشتن ناحيه 87

2-2-3 چيدن سلولها 87

3-2-3 اتصال داخلي سلولها 88

4-2-3 پوششها 88

3-3 حفاظ سلولها 88

1-3-3 فناوريها 89

4-3 تكسچرد كردن و ضد انعكاس كردن پوشش AR 89

5-3 طراحي ناحيه سلولهاي خورشيدي و زير ساخت آن براي يك مدل كوچكتر 90

1-5-3 وضعيت الكتريكي ناحيه پانل خورشيدي 93

2-5-3 نكات استنتاجي 96

6-3 نتايج بدست آمده براي يك نمونه ناحيه خورشيدي 96

1-6-3 مشخصات ناحيه 96

فصل چهارم: تحليل آيروديناميكي

1-4 مقدمه 97

2-4 طراحي پيكره اصلي 97

1-2-4 قوانين مسابقه 97

3-4 نحوه طراحي با توجه به قوانين مسابقه 97

4-4 نحوه طراحي براي دراگ پايين 99

5-4 نحوه طراحي براي يك پايداري مناسب 101

6-4 نيازهاي اضافي توان خورشيدي 102

7-4 نحوه طراحي ناحيه خورشيدي 103

8-4 ساختن شكل اصلي به صورت تجربي 106

9-4 تحليل طراحي 106

10-4 خواندن نقشه ها براي CFD 107

11-4 نتايج CFD 108

12-4 طراحي دوباره براساس CFD 110

13-4 نتايج CFD از تحليل دوم 110

14-4 نتايج بدست آمده در مورد شكل و تركيب بدنه 110

فصل پنجم : سيستم هاي مكانيكي

1-5 مقدمه 112

2-5 سيستم رانش 114

1-2-5 بررسي عملكرد سيستم رانش 115

2-2-5 انواع مكانيزمها 115

3-2-5 انواع سيستمهاي انتقال قدرت 117

3-5 سيستم تعليق 118

1-3-5 معايب 118

2-3-5 مزايا 118

3-3-5 رفتارهاي دلخواه از تعليق 119

4-3-5 اجزا 119

5-3-5 انواع سيستم تعليق 119

4-5 ترمزها 121

1-4-5 انواع ترمزها 121

2-4-5 مشكلات 122

3-4-5 توضيح 122

5-5 چرخ ها و تايرها 122

1-5-5 انواع چرخها 122

2-5-5 تايرها 124

3-5-5 تأثير عوامل مختلف بر مقاومت غلتش تايرها 124

فصل ششم : موتور

1-6 انواع موتور 126

1-1-6 القاييAC 126

2-1-6 مقاومت متغير 126

3-1-6 DC جارو بك شده 126

4-1-6 DC بدون جاروبك 127

5-1-6 موتورهاي چرخ 127

غزال ايراني 128

چكيده غير فارسي 139

منابع 140

مقاله رقابت در بازار كار

مقاله رقابت در بازار كار(جذب منابع مالي و فروش كالا)

منابع داخلي و مزيت رقابتي:

منابع و توانايي‌هايي كه مي‌تواند منجر به مزيت رقابتي شود، در هر كار و فعاليتي متفاوت است و حتي مي‌تواند در حول زمان متغير باشد.

بطور كلي منابع و توانايي‌هاي داخلي سازمان به چهار دسته كلي تقسيم مي‌شوند كه عباتند از :

منابع مالي، فيزيكي، انساني و سازماني، در اصل توانائيها و منابع جزء عوامل قوت سازماني شمرده مي‌شوند كه مي‌تواند به مزيت رقابتي تبديل شوند در صورتي كه سه شرط زير تحقق يابد:

1- منابع و توانايي‌ها با ارزش باشند.

اينها اجازه مي‌دهند كه شركت از فرصت‌هايش بهره‌برداري كند و با تهديدها را خنثي كند. براي مثال شركت سوني توانسته است كه توانايي طراحي، ساخت وفروش وسايل الكترونيكي خود را توسعه دهد. اين توانايي براي سهامداران خارجي مثل فروشندگان با ارزش است.

2- منابع و توانايي‌ها منحصربه فرد باشند.

اگر يك سازمان، تنها سازماني باشد كه از يك توانايي برخوردار است در اين صورت آن توانايي منبع مزيت رقابتي براي آن سازمان مي‌باشد، ولي اگر سازمانهاي متعددي يك منبع و يا توانايي مشخص را دارا باشند، در اين صورت آن سازمانها، مشابهت در رقابت دارند و هيچ كدام مزيتي بر ديگري ندارد.

3- منابع و توانايي‌ها به سختي قابل تقليد باشند.

شركت‌هاي رقيب با تقليد از يك منبع و يا توانايي موجب زيان شركت پيشتاز مي‌شوند. اگر در ايجاد سود‌آوري مزيت شركت ماندگار باشد سود با ارزش‌تر خواهد بود. پس مي‌توان گفت كه شركتي ‌مي‌تواند از مزيت رقابتي بلندمدت استفاده كند كه شركت‌هاي رقيب نتوانند از آن تقليد نمايند.

براي مثال مك دونالد، چندين سال است كه رقبايش را بخاطر موقعيت بهتر منابع فيزيكي) و عملكرد با كيفيت بالاي سيستم كه محصول مناسب را با قيمت پايين تحويل مي‌دهد. ( يك منبع سازماني )، از صحنه بيرون كرده است.

يك شركت براي بدست آوردن سود از يك منبع واحد و با ارزش، بايد سازماندهي شود. براي مثال، زيراكس يك آزمايشگاه تحقيقاتي به نام پارك ( Park ) را ايجاد كرد كه توانست در اواخر دهه 1960 و 1970  يك نوآوري شگفت انگيز در تكنولوژي پديد آورد كه شامل كامپيوترهاي شخصي، موسي، پرينترهاي ليزري و نرم افزارهايي از نوع ويندوز بود. البته اين شركت سودي از اين نوآوري نبرد، چرا كه سازماندهي مناسب براي انجام اينكار را نداشت. براي مثال، ارتباطات ضعيف باعث شد كه بيشتر مديران شركت زيراكس از كراهايي كه مؤسسه تحقيقاتي پارك انجام مي‌داد با خبر نشوند.

اگر يك منبع و يا توانايي با ارزش، منحصر به فرد و غيرقابل تقليد باشد و همچنين در بيشتر از يك عرصه‌كاري، كاربرد داشته باشد، شركت داراي صلاحيت هسته‌اي و يا صلاحيت اختصاصي است. شركتهاي مثل وال‌ ـ  مارت وديسني از جمله شكرتهايي هستند كه از منابع مزيت رقابتشان در چند كار مختلف به بهترين شكل بهره‌برداري مي‌كنند. كمااينكه ديسني، صلاحيت اختصاصي در خلاقيت، نوآوري و تصوير كردن شخصيتهاي كارتوني باارزش و منحصر به فرد در كتابها، فيلم‌ها، گردشگاهها و تلويزيون دارد. بيشتر منابع و توانايي‌هايي كه شرح داده شده‌اند، ملموس هستند، آنها مي‌توانند ديده شوند، لمس گردند و يا اندازه‌گيري شوند. در بسياري از شركتها كليد مزيت رقابتي، تركيب منابع و توسعه توانايي‌هايي است كه به سختي قابل تقليد هستند براي مثال يك اختراع ثبت شده و انحصاري كه محسوس مي‌باشد ممكن است براي مدتي سود يك سازمان را فراهم كند، اما توانايي توسعه و معرفي سريع و دقيق محصولات جديد، نياز به تلاشهاي منابع ديگر است مثل بازارياب ( تعيين نياز و مشخص كردن آن )، مهندسين طراح و پيشگام ( خلق كالا و مشخص كردن مواد )، اجرا و بهره‌برداري ( ترتيب دادن مواد خام و توليد محصول ) و خيلي چيزهاي ديگر، راه را براي تفليد كردن و اضهار عقيده نمودن رقبا مشكل مي‌سازد. ديگر مثالهاي منابع و توانايي‌هاي ملموس، ايجاد رابطه حسنه با افراد ذينفع خارجي، اعتبارات سازماني مناسب و شخصيت حقوقي خوش نام است. ديسني سود فراواني از نام خودش مي‌برد كه اين نشان دهنده صلاحيت هسته‌اي آن است. مايكل آيزنرمدير اجرايي آن مي‌گويد: « ما اساساً يك شركت اداري هستيم، نام ديسني در همة جهان شناخته شده است، ما اين نام را نگهداري، اصلاح و بهبود مي‌دهيم و خواهان ترقي و ترفيع آن هستيم و با ميل و رغبت براي آن تبليغ مي‌كنيم. وقت مابايد صرف بيم كردن اين نام شود كه هرگز فرونريزد، ما اين نام را بدعت گذارديم، پرورش داده‌ايم، آزمايش نموده‌ايم و باآن تجربه كرده ايم، اما هرگز آن را خراب نكرده‌ايم. خيلي‌ها از داخل و خارج سازمان سعي خواهند كرد كه آن را خراب كنند اما مابايد مقاومت كنيم. نام ديسني و محصولات آن هميشه بايد باقي بماند. »

منابع مالي:

منابع مالي نيز مي‌تواند مزيتي براي سازمان تلقي شود، اگر چه اين منابع كمتر اتفاق مي‌افتد كه منحصربه فرد باشد. با اين وجود جريان نقدينگي سالم، بدهي اندك، اعتبار بالا، دسترسي به سرمايه‌هايي كه بهره كم به آنها تعلق مي‌گيرد و نيز وجهه اعتباري سازمان نقاط مثبتي است كه مي‌توان به عنوان منابع انعطاف پذير استراتژيك مورد استفاده قرار گيرد.

شركتهايي كه از نظر مالي در وضعيت مناسب قرار دارند در مواجهه با فرصتها و تهديدات جديد بهتر مي‌توانند از خود واكنش نشان دهند و در مقايسه با رقباي خود كه دچار محدوديت‌هاي مالي فزاينده هستند، كمتر تحت فشار سهارمداران و افراد ذينفع قرار مي‌گيرند. تحليل مالي ابزراي است براي ارزيابي منابع مالي واحد تجاري و اينكه آيا اين منابع با استراتژي سازمان تناسب دارد يا خير، اين موضوع به تفضيل در تجربه و تحليل مالي آورده شده است.

تجزيه و تحليل زنجيره ارزش:

مايكل پورتر چهار چوبي را بوجود آورد كه آنرا زنجيرة ارزش مي‌نامند. با برررسي سيتماتيك اين زنجيرة ارزش مي‌توان فعاليت‌هاي مختلف سازمان كه ايجاد كنندة ارزش افزوده مي‌باشند را مورد شناسايي قرار داد. به طور كلي تجزيه و تحليل زنجيره ارزشي ممكن است براي شناسايي منابع و فرآيندهاي كليدي كه نقاط قوت سازمان را نشان مي‌دهند، جاهايي كه احتياج به بهبود دارد و فرصت‌هايي كه امكان مزيت رقابتي را فراهم مي‌كند مورد استفاده قرار گيرد.

زنجيره ارزش فرايندهاي سازماني را به فعاليت‌هاي شخصي كه براي مشتري ايجاد ارزش مي‌كند، تفكيك مي‌نمايد. اولين تقسيم‌بندي فعاليت هاي اوليه يا اصلي مي باشدكه به وظايف لجستيك داخلي يا مرزباني دروني، تولدي ( فرايند عمليات ) لجستيك‌ خارجي يا مرزباني بروني، بازاريابي و فروش و خدمات بعد از فروش تفكيك مي‌گردد.

• لجستيك دروني: شامل فعاليتهايي است كه در ارتباط با تحصيل منابعي است كه در ساخت محصول به كار گرفته مي‌شود مانند عواملي همچون، حمل مواد و كنترل موجودي.
• فرآيند عمليات: تبديل عوامل ورودي به محصول نهايي را از طريق انجام فهاليتهايي مانند، طراحي، مونتاژ قالبسازي و آزمايش انجام مي‌دهد.
• لجستيك خارجي: شامل فعاليتهايي براي پخش فيزيكي و قدرتمند محصول نهايي به مشتري مي‌باشد مانند انبار كردن محصول نهايي، انجام سفارشات و حمل و نقل پردازش سفارشات و زمانبندي تحويل.
• بازاريابي و فروش: شامل فرايندي است كه در آن مشتري مي‌تواند محصول را خريداري نمايد. سلسله عواملي كه مي‌توان موجبات اين فرايند را فراهم آورد عبارتند از: تبليغات، پخش كاتالوگ، فروش مستقيم، راههاي توزيع محصول، پيشبرد فروش و قيمت گذاري.
• خدمات پس از فروش: شامل سرويسهايي است كه سبب افزايش يا تثبيت ارزش كالا براي مشتري مي‌گرددد مانند تعميرات، تأمين كردن قطعات يدكي و يا ايجاد امكانات نصب.

سازمانها متعهد به انجام وظايفي هستند كه فعاليت اصلي را حمايت كند اين فعاليتهاي پيشتيباني در بالاي فعاليتهاي اصلي ( اوليه ) در شكل قرار گرفته‌اند كه به صورت ذيل توضيح داده مي‌شود:

• منابع و امكانات ( خريد وامكانات ): تجهيزات منابع و امكانات به خريد منابع اوليه مرتبط مي شود. اما واقعاً به خود وروديها و يا شيوه‌اي كه آنها بكار مي‌روند و عملياتي كه روي آن‌ها انجام مي دهند، مرتبط نمي‌گردد. لازم به توضيح است كه تمام مراحل و فرايندهاي اوليه محتاج به خريد عوامل ورودي است اگر چه حتي بسياري از آنها مواد اوليه نيستند. مثال اين عوامل مي تواند ماشين تايپ، خدمات مؤسسات حسابداري و حسابرسي و كامپيوتري مي‌باشد.
• توسعه تكنولوژي : توسعه تكنولوژي مربوط به يادگيري فرايندهايي است كه موجب بهبود راههاي عملياتي سازمان مي‌گردد.
• مديريت منابع انساني: مديريت منابع انساني شامل فعاليتهاي مبتني بركاركنان است مثل استخدام، انتخاب، آموزش و مزايا، پاداش دادن، تربيت مدير و تنظيم روابط كرافرما و نيروي كار است.
• مديريت يا ساختار و زيربناهاي سازماني: مديريت شامل فعاليتهاي عمومي مديريت، مثل برنامه‌ريزي و حسابداري است، نقطه چيني كه بيشتر فعاليتهاي حمايتي و يا پشتيباني را به فعاليت اوليه متصل مي‌سازد، نشان مي‌دهد كه آنها قادرند با هر يك از فعاليتهاي اوليه مربوط شوند و تمامي زنجيره ارزش را حمايت كنند. مديريت تنها استثنادات است چرا كه به جاي يك واحد به كل زنجيره متصل است. حاشيه‌اي كه در سمت راست شكل قرار دارد، نشان مي‌دهد كه مؤسسه مي تواند سود اضافي بالاتري از طريق ارتقاي قابليتها و منابع ممتاز بر اساسي ارزش فعاليتهاي زنجيره‌اي خود بدست بياورند.

سازمان مي‌تواند از راههاي زير مزيتهاي رقابتي خود را توسعه دهد (1) مزيت رقابتي در هر يك از فعاليتهاي اوليه و حمايتي. (2) از طريق تركيب بهينه آنها. (3) از طريق ارتباط مناسب فعاليتهاي دروني با محيط خارج. اثر تجمعي فعاليتهاي زنجيره ارزشي و ارتباط آنها با محيط داخلي سازمان و محيط خارجي تعيين كننده قوت، ضعف و كارايي سازمان در مقايسه با رقباي آن مي‌باشد.

نقاط قوت و ضعف داخلي:

نقاط قوت و ضعف‌ داخلي در زمره فعاليت‌هاي قابل كنترل  سازمان قرار مي‌گيرند كه سازمان آنها را به شيوه‌اي بسيار عالي يا بسيار ضعيف انجام مي‌دهد. آنها در ساية فعاليتهاي، ⁽¹⁾ بازريابي، ⁽²⁾ امورمالي ( حسابداري )،⁽³⁾ توليد ( عمليات )،⁽⁴⁾ تحقيق و توسعهو سيستم‌هاي،⁽⁵⁾ اطلاعات رايانه‌اي،⁽⁶⁾ به وجود مي‌آيند. يكي از فعاليتهاي اصلي و ضروري مديريت استراتژيك اين است كه نقاط قوت و ضعف دواير و واحدهاي سازماني را شناسايي و آنها را ارزيابي كند. سازمانها مي‌كوشند استراتژي‌هايي را به اجرا در آوردند كه نقاط قوت داخي تقويت شود و ضعف‌هاي داخلي بر طرف گردد.نقاط قوت و ضعف شركت را در مقايسه با وضع شركت‌هاي رقيب تعيين مي‌كنند. يكي از اطلاعات مهم اين است كه سازمان از نقاط قوت و ضعف نسبي خود، آگاه شود.

همچنين مي‌توان نقاط قوت و ضعف شركت را بر اساس موجوديت و نه بر اساس عملكرد سازمان تعيين كرد براي مثال، داشتن منابع طبيعي يا شهرت ديرپا، از نظر كيفيت محصول، مي‌توانند به عنوان نقاط قوت به حساب آيند.نقاط قوت شركت را مي‌توان برحسب دستيابي به هدف‌هاي مورد نظر تعيين كرد. براي مثال شركتي كه مي‌كوشد هميشه به مقدار لازم موجودي داشته باشد، گردش بسيار زياد موجوديها نمي‌تواند به عنوان يك نقطه قوت به حساب آيد.از راه‌ههاي بسيار زيادي مي‌توان عوامل داخلي سازمان را محاسبه كرد، مانند محاسبة نسبت‌ها، تعيين ميزان عملكرد و مقايسه اين عوامل با ميانگين صنعت يا دوره‌هاي گذشته همچنين مي‌توان براي بررسي عوامل داخلي مانند ورحيه كاركنان، كارايي توليد، اثر بخشي تبليغات و ميزان وفاداري مشتري از انواع تحقيقات پيمايشي استفاده كرد.

رابطه بين واحدهاي وظيفه‌اي سازمان:

مديريت استراتژيك فرايندي است كه به روابط متقابل بسيار زياد نياز دارد و در اجراي آن ايجاب مي‌كند كه بين مديريت سازمان و مديران دواير و واحدهاي بازريابي، امورمالي ( حسابداري )، توليد ( عمليات ) تحقيق و توسعه و سيستم اطلاعات رايانه هماهنگي اثر بخشي وجود داشته باشد.

موفقيت سازمان در گرو همكاري و همياري مديران و كاركنان همه دواير و واحدهاي سازماني است تا ديدگاه‌ها، نظرها، عقايد و اصلاحاتي را ارائه نمايند.

در اجراي مديريت استراتژيك، مشاركت مديران واحدهاي وظيفه‌اي مختلف در بررسي عوامل دروني سازمان به ماهيت تصميماتي بستگي دار كه در واحدهاي وظيفه‌اي ديگر سازمان گرفته مي‌شود و اثرات باقوه‌اي كه آنها بر كل سازمان خواهند داشت. براي اينكه بتوان هدف‌هاي بلند مدت و استراتژيها را تعيين كرد، آگاهي از روابط ياد شده در بالا از اهميت بسيار زيادي برخوردار است.

براي مثال، امكان دارد مديران امورمالي بخواهند تعداد گزينه‌ها يا راه‌هاي امكان پذير را كه در برابر مديران عملياتي وجود دارد محدود نمايند.

يكپارچگي استراتژي و فرهنگ:

شايد بتوان با تأكيد بر فرهنگ سازماني ( يعني يك پديده داخلي كه در همة دواير و بخش ‌هاي مختلف سازمان رسوخ مي‌كند ) روابط بين واحدهاي وظيفه‌اي سازمان را به بهترين شكل ممكن نشان داد. فرهنگ سازماني Cultural products بدين گونه تعريف شده است: « الگويي از رفتار كه در يك سازمان به وجود مي‌آيد، زيرا سازمان به تدريج مي‌آموزد كه براي حل مسائل خارجي، سازش با محيط و يكپارچه نمودن فعاليت‌هاي داخلي چگونه عمل كند. الگويي كه كاركردي خوب داشته، كسب اعتبار نموده است و مي‌توان به عنوان راهي درست به اعضاي سازمان آموخت تا از همان زاويه و در همان قالب بينديشيد و احساس نمايند. » در تعريف فوق براين نكته تأكيد مي‌شود كه هنگام تصميم گيري‌هاي استراتژيك نبايد از اهميت هماهنگ ساختن عوامل داخلي و خارجي سازمان غافل ماند.

فرهنگ سازماني بر تصميمات سازمان اثرات شگرف مي‌گذارد و از اين روبه هنگام بررسي عوامل دروني ( در اجراي مديريت استراتژيك ) بايد آن را مورد توجه قرار داد.

اگر سازمان بتواند در اجراي استراتژيها از نقاط قوت فرهنگ بهره گيرد ( مانند رعايت اصول  اخلاقي يا پايبندي بسيار شديد به باورها و اعتقادات ) در آن صورت مديريت مي‌تواند هر نوع تغييري را به راحتي و بسيار سريع انجام دهد.فرهنگ از دو راه مهم مانع اجراي مديريت استراتژيك مي‌شود. نخست اغلب مديران از اهميت تغييراتي كه در شرايط و محيط خارج سازمان رخ مي‌دهد، غافل مي مانند زيرا باورهاي بسيار قوي آنها را نابينا مي‌كند يا مانع از ديد آنها مي‌شود. دوم اگر فرهنگ خاصي در گذشته اثر بخش بوده است، واكنش طبيعي اين است كه حتي زماني كه، از نظر استراتژيك، تغييرات عمده‌اي رخ مي دهد، بازهم خود را پايبند آن مي‌دانند. يك فرهنگ سازمان بايد تعهدي كه افراد سازمان به يك هدف مشترك دارند تأييد و حمايت كند.

مديريت:

مديريت داراي 5 وظيفه اصلي است: 1- برنامه‌ريزي. 2- سازماندهي. 3-ايجاد انگيزه. 4- تأمين نيروي انساني. 5- اعمال كنترل.

• برنامه ريزي(تدوين استراتژي): برنامه‌ريزي سنگ بناي فرايند تدوين استراتژيهاي اثر بخش است. ولي با وجود اينكه برنامه‌ريزي بنياد مديريت را تشكيل مي‌دهد، در زمره كارهايي قرار مي‌گيرد كه مديران بيش از بقيه از آن غفلت مي‌نمايند. بدان جهت براي اجرا و ارزيابي موفقييت‌آميز استراتژيها برنامه‌ريزي امري ضروري است كه فعاليت‌هايي مانند سازماندهي، ايجاد انگيزه در كاركنان تأمين نيروي انساني و اعمال كنترل به برنامه‌ريزي خوب و مناسب بستگي دارد.

برنامه‌ريزي براي سازمان اين امكان را به وجود مي‌آورد كه فرصت‌هاي موجود در محيط خارجي را شناسايي  و از آنها بهره‌برداري كند. و اثرات تهديدات خارجي را به پايين‌تري حد ممكن برساند.

يك سازمان مي‌تواند از مجراي برنامه‌ريزي به پديده هم افزايي ( Synery ) دست يابد زماني هم افزايي وجود دارد كه توان همة افراد، در قالب يك تيم، با هم جمع شود و هر كس بداند كه در پي دستيابي چه چيزي است. هم افزايي يعني 2+2=5  اگر هدف‌ها تعيين و روابط مشخص باشند، كاركنان و مديران مي‌توانند با همكاري در جهت نتيجه‌هاي مورد نظر گام بردارد. هم افزايي به مزايايي رقابتي قدرتمند مي‌انجامد، فرايند مديريت استراتژيك، به خودي خود، در سازمان، مسيري را مي‌پيمايد كه به ايجاد هم افزايي مي‌انجامد.برنامه‌ريزي براي شركت‌ اين امكان را به وجود مي‌آورد كه خود را با بازارهاي در حال تغيير وفق دهد.

• سازماندهي: معمولاً شركتي كه به شيوه‌ عالي سازمان يافته باشد داراي مديران و كاركناني با انگيزه بسيار بالاست، يعني كساني كه موفقيت سازمان را تعهد مي‌كنند. منابع سازمان به شيوه‌اي اثر بخش‌تر تخصيص مي‌يابد و در مقايسه با شركت سازمان نيافته با كارايي بيشتري به مصرف مي‌رسد. وظيفه مدير از لحاظ سازماندهي شامل: 1- تقسيم كارها به وظايف يا شغل‌ها (تعين ويژگي‌هاي شغل يا شرايط احراز شغل)2- ادغام شغل‌ها و وظايف همانند در يك واحد (تشكيل دواير سازماني) 3- تعويض اختيارات.

تقسيم كارها به مشاغل يا وظايف ايجاب مي‌كند كه مدير شرح وظايف و شرايط احراز شغل را تهيه نمايد. مدير و كاركنان بدين وسيله از جزئيات كارهاي خاصي كه بايد انجام شود، آگاه مي‌گردند.ادغام وظايف و كارهاي همانند در يك دايره باعث مي‌شود كه ساختار سازماني، حيطة نظارت و زنجيره فرماندهي به وجود آيد. اغلب تغيير در استراتژيها ايجاب مي‌كند كه ساختار سازماني تغيير كند، زيرا پست‌هاي جديدي بوجود مي‌آيد، پست‌هايي حذف مي‌شوند يا چند پست درهم ادغام مي‌گردند.

• ايجاد انگيزه: اگر پس از تدوين استراتژيها مديران و كاركنان داراي انگيزه لازم جهت اجراي آنها را نداشته باشند، هدف‌هاي بلند مدت، استراتژيها و سياست‌ها هيچ شانسي موفقيتي نخواهند داشت سيستم ارتباطات سازمان اين موضوع را مشخص مي‌كند كه آيا استراتژيها مي‌توانند به شيوه‌اي موفقيت‌آميز به اجرا درآيند يا خير.كسب حمايت جهت اجراي سياست‌ها و هدف‌هاي بلند مدت واحدهاي وظيفه‌اي سازماني و وجود ارتباطات دو طرفه خوب يا مناسب از اهميت زيادي برخوردار است.

• تأمين نيروي انساني: كارمنديابي، مصاحبه، آزمون، گزينش، آموزش، توسعه نيرو، رسيدگي به افراد، ارزيابي عمليات دادن حقوق و پاداش، اعمال مقررات انظباطي، ارتقاي مقام، انتقال افراد، تنزل مقام، اخراج كردن و سرانجام رسيدگي به امور مربوط به اتحاديه كارگران از جمله وظايفي است كه مدير در اين خصوص انجام مي‌دهد.

مديران منابع انساني در تدوين و اجراي استراتژيها نقش‌هايي فعال و مبتكرانه برعهده مي‌گيرند.

سازمانهايي كه در صدد تجديد ساختارهاي برآيند كارها را به گونه‌اي در مي‌آوردند كه به كاركنان اجازه داده مي‌شود در خانه خود بمانند و وظايف محوله را انجام دهند آنها در زمينه رهبري فعاليت‌هاي چشمگيري مي‌نمايند.

• اعمال كنترل: از نوع فعاليتهايي است كه مديريت بدان وسيله اطمينان مي‌يابد كه عمليات انجام شده درست همان فعاليت‌هايي است كه از پيش برنامه‌ريزي شده است.
• بازاريابي: فرايندي است براي شناسايي، پيش‌بيني، ايجاد، و تأمين نيازها و خواست‌هايي كه مشتريان براي محصولات و خدمات دارند.
• شناسايي نيازهاي مشتري: براي شناسايي نيازهاي مشتري بايد كارهاي زير انجام گيرد: تهيه برنامه‌هايي براي شناسايي هر چه بيشتر خواست‌هاي مشتري. تعيين استراتژيهايي براي شناسايي بخش‌هاي مطلوب بازار، ارزيابي استراتژيهاي مربوط به تعيين جايگاه سازمان در بازار و تجزيه و تحليل اطلاعات مربوط به مشتري. سازمان‌هاي موفق به طور دائم الگوهاي خريد مشتريان كنوني و آينده را تحت نظارت دارند.

• خريد مواد: در بازاريابي وظيفه دوم اين است كه مواد و ملزومات لازم براي توليد و عرصه محصولات يا خدمات را خريداري نمود. خريد شامل ارزيابي عرضه كنندگان مختلف يا فروشندگان، انتخاب بهترين عرضه كنندگان تنظيم قراردادهاي قابل قبول با عرضه كنندگان و تهيه اقالم مورد نياز مي‌شود.

عواملي مانند كنترل قيمت، ركود، محدوديت‌هاي تجارب خارجي، اعتصاب و خرابي دستگاه مي‌تواند فرايند خريد را پيچيده‌تر نمايند.

مقاله پرداخت يارانه در ايران و جهان

مقاله پرداخت يارانه در ايران و جهان

1 - مقدمه

2- تاريخچه پرداخت يارانه

1-2- تاريخچه پرداخت يارانه در ايران

2-2- تاريخچه پرداخت يارانه در جهان

3- هدف از پرداخت يارانه

1-3- تخصيص بهينه منابع

2-3- ثبات اقتصادي

3-3- توزيع عادلانه درآمد

4- مواردي كه مي بايست مشمول يارانه گردند

1-4- كالاهاي حياتي و استراتژيك

2-4- صنايع نوپا

3-4- كالاهاي عمومي

4-4- صنايع با هزينه ثابت بالا

5-4- صنايع راكد

5- بررسي ميزان كارايي يارانه پرداختي

6- يارانه پرداختي به حامل هاي انرژي در هر يك از بخش ها

7- طبقه بندي يارانه در حسابهاي ملي

8- روش هاي پرداخت يارانه

1-8- روش هاي پرداخت يارانه از نظر مصرف كنندگان يارانه

2-8- روش هاي توزيع يارانه

3-8- روش هاي پرداخت يارانه از نظر مشمول يارانه بر واحد يا بهاء كالا

مقدمه

انسان هاي اوليه براي تغذيه خود از حيوانات و گياهان استفاده مي نمودند. آنها آتش را براي گرم كردن تعداد انسان ها و ميزان منابع طبيعي در تعاون قرار داشت لذا انسان ها از نظر تهيه مواد غذايي و انرژي مورد نياز مشكلي نداشتند.

پس از قرن هجدهم و با شروع انقلاب صنعتي توليد كننده از مصرف كننده جدا شده و پديده اي بنام توليد انبوه ايجاد گرديد. بدين ترتيب بيكباره ميزان رفاه افزايش يافت و به تبع آن جمعيت شروع به ازدياد نمود. جمعيت فوق تبديل به بازار مصرف توليد كنندگان گرديد. براي توليد در سطح انبوه نياز به انرژي و منابع فراوان بود. بدين ترتيب همزمان با پيشرفت هاي فوق منابع جديد انرژي مانند نفت و گاز كشف گرديد و به سرعت ميادين نفتي افزايش يافت. لذا انرژي تبديل به يكي از نيازهاي اساسي و اوليه افراد گرديد.

در علم اقتصاد توصيه مي شود براي ايجاد عدالت اجتماعي همه افراد از حداقل رفاه برخوردار شوند. بدين ترتيب مي بايست همه افراد بتوانند نيازهاي اوليه خود را برطرف نمايند. لذا معمولاً در تمام كشورها نسبت به كالاهاي اساسي يارانه پرداخت مي شود.

با توجه به توضيحات ارائه شده با وقوع انقلاب صنعتي، انرژي به يك كالاي اساسي تبديل گرديد. بدين ترتيب در اكثر كشورهاي جهان براي ايجاد عدالت اجتماعي انرژي مشمول يارانه گرديد. (البته ميزان آن در كشورهاي مختلف متفاوت مي‌باشد.)در كشور ما نيز انرژي به عنوان يك كالاي اساسي محسوب مي گردد و مشمول يارانه نيز مي باشد. با توجه به پايين بودن قيمت انرژي ميزان مصرف آن بشدت افزايش يافته است و بدليل محدوديت انرژي هاي فسيلي قيمت آن در سطح جهاني افزايش داشته است. بدين ترتيب دولت براي پوشش شكاف بين قيمت تمام شده و قيمت فروش انرژي به مصرف كنندگان هزينه بسيار زيادي به عنوان يارانه مي پردازد كه اين امر موجب بروز مشكلات فراواني در اقتصاد كشور گرديده است.

متاسفانه برخلاف تعريف ارائه شده براي يارانه در رابطه با انرژي يارانه پرداخت شده عادلانه به افراد نيازمند يارانه ارائه نمي گردد. بدين ترتيب علاوه بر اينكه هزينه زيادي توسط دولت پرداخت مي گردد، اهداف اوليه پرداخت يارانه نيز برآورده نمي‌شود و همچنين به علت قيمت پايين انرژي ميزان مصرف آن بشدت افزايش يافته و اين امر موجب بروز مشكلاتي همچون آلودگي محيط زيست گرديده است.در چند سال اخير دولت بدنبال تخصيص هدفمند يارانه مي باشد. بدين منظور در اين پايان نامه سعي مي شود سيستم فعلي پرداخت يارانه انرژي مورد بررسي قرار گرفته و با توجه به مشكلات آن، روش جديدي براي پرداخت يارانه انرژي پيشنهاد گردد. سپس روش پيشنهادي با استفاده از تكنيك سيستم در استاميك مدل شده و تاثير روش فوق بروي پارامترهاي كلان اقتصادي مورد بررسي قرار گيرد.

2- تاريخچه پرداخت يارانه

در ادامه تاريخچه پرداخت يارانه در ايران و ساير كشورهاي جهان مورد بررسي قرار مي گيرد.

1-2- تاريخچه پرداخت يارانه در ايران

در دوران صفويه نوعي تخفيف هاي مالياتي و در دوران قاجار سياست هايي در جهت توسعه زراعت كه در آن دادن ران و مساعده به مستاجر پيش بيني شده بود را مي توان از نخستين جهت گيري هاي حمايتي دولت دانست.

دخالت مستقيم دولت در عرضه و  تقاضا مربوط به سال 1311 مي شود كه در آن زمان دولت اقدام به ساخت سيلو نموده و گندم هاي كشاورزان را به قيمتي بالاتر از قيمت بازار خريداري نمود. كل ميزان پرداخت يارانه دولت بابت تفاوت خريد و فروش كالاهاي اساسي تا سال 1351 معادل 1668 ميليون ريال بوده است. كه اين مقدار تنها حدود 4/1 درصد يارانه در سال 1354 مي باشد. چرا كه همزمان با افزايش قيمت نفت، درآمد عمومي افزايش يافت و به تبع آن تقاضا براي مصرف زياد گرديد.با توجه به عدم وجود مراكز صنعتي و صنايع زير بنايي، دولت اقدام به واردات كالاهاي اساسي نمود كه اين امر موجب زيان بسياري از كشاورزان گرديد. لذا دولت محصولات آنها را به قيمتي بالاتر از قيمت بازار خريداري نمود. در همين راستا به منظور تمركز امور مربوط به پرداخت يارانه در مرداد ماه 1353 دولت اقدام به تاسيس و تشكيل صندوقي بنام «صندوق حمايت از مصرف كننده» نمود.

در زمينه فرآورده هاي نفتي در سال 1933 شركت نفت ايران- انگلو محصولات تصفيه شده را در ايران به قيمت جهاني مي فروخت در حالي كه در سال 1994 قيمت داخلي اين محصولات 2% قيمت جهاني آنها بود. در سال 1993 كه تنها يك نرخ ارز حاكم بود و به همين سبب محاسبه معادل دلاري قيمت هاي داخلي آسان بود. بافرمن قيمت 13 دلار براي هر شبكه فرآورده پالايش شده، يارانه پرداختي معادل 5 ميليارد دلار برآورده شده است. در صورتي كه در همين سال يارانه پرداختي براي دلار و غذا حدود 2/3 ميليارد دلار بوده است

2-2- تاريخچه پرداخت يارانه در جهان

پس از انقلاب صنعتي دو نظريه در رابطه با اقتصاد كلان مطرح گرديد. نظريه كلاسيك و نظريه كنيز (Kinze).

گروه طرفداران نظريه كلاسيك معتقد مي باشند كه دولت مي بايست كمترين دخالت را در اقتصاد داشته باشد و اقتصاد بر پايه عرضه و تقاضا استقرار گردد. نظريه كينز (Kinze) در مقابل نظريه كلاسيك ها قرار دارد.تا قبل از جنگ  جهاني، اقتصاد حاكم بر غرب، اقتصاد كلاسيك بود. يعني اقتصاد حاكم بر بازار، اما پس از جنگ جهاني بدليل ركود و تورم بالا دولت در اقتصاد دخالت نمود.بدين ترتيب نظريه كينز (Kinze) طرفداران بيشتري يافت. به عنوان مثال طبق طرح برنان (Bernan) دولت آمريكا در سال 1984 كمك هاي مستقيمي به كشاورزان جهت جبران ما به التفاوت قيمت هاي بازار آزاد كالاهاي فاسد شدني نمود.

در حال حاضر يارانه يكي از اقلام مهم هزينه هاي دولت در كليه كشورها- اعم از صنعتي و در حال توسعه و سوسياليستي است. البته همانگونه كه در حال حاضر جغرافياي اقتصادي كشورهاي جهان گوياي دسته بندي كشورها به پيشرفته صنعتي و در حال توسعه است ماهيت اين يارانه ها انگيزه و نحوه پرداخت آن در هر يك از اين كشورها تا حدود زيادي متفاوت مي باشد.

3- هدف از پرداخت يارانه    

دولت از پرداخت يارانه سه هدف عمده را دنبال مي نمايد كه شامل تخصيص بهينه منابع، ثابت اقتصادي و توزيع عادلانه درآمدها مي باشد. در ادامه هر يك از اهداف فوق مورد بررسي قرار مي گيرد.

1-3- تخصيص بهينه منابع

شدت وابستگي اكثر سيستم هاي اقتصادي به انرژي تا آنجا است كه دولت ها به ميزان زيادي از اين عامل در جهت سياستگذاري به منظور دستيابي به اهداف برنامه‌هاي اقتصادي خود استفاده مي كنند. در بسياري از كشورها از متغيرهاي مربوط به انرژي حتي به جهت اتخاذ سياست هاي بلند مدت استفاده مي شود. تجربيات كشورهاي پيشرفته كنوني حكايت از آن دارد كه اين كشورها روند توسعه خود را با مواد اوليه و مواد انرژي زاي ارزان قيمت آغاز كرده اند. اين بويژه ادعايي است كه در مباحث تجارت بين المللي همراه از طرف كشورهاي در حال توسعه كنوني مطرح گرديده است. بدين معني كه كشورهاي در حال توسعه مدعي هستند كه سيستم تجاري بين المللي منافع لازم را براي آنها بدنبال نداشتند و يا اينكه حداقل براساس تئوريهاي كلاسيك تجارت اين منافع بين كشورها بطور متناسب توزيع نگرديده است.

فراهم كردن انرژي ارزان قيمت براي بخش هاي مختلف اقتصادي و با بخش هاي خاص همواره مكانيسمي جهت حمايت از اين بخش ها در برنامه هاي اقتصادي بوده است.

2-3- ثبات اقتصادي

پرداخت يارانه و يا پيروي از سياست قيمت ارزان در راستاي بهبود شاخص هاي اساسي و اقتصاد و به منظور حفظ ثبات اقتصادي نيز مورد استفاده قرار مي گيرد.

ثبات اقتصادي به معناي اشتغال كامل، ثبات قيمت ها، تراز پرداخت هاي خارجي و تعادل بين عرضه و تقاضا مي باشد. براي ايجاد ثبات اقتصادي دوليت ابزارها و روش‌هايي را اتخاذ مي نمايد كه به مجموعه آنها سياست هاي پولي و مالي اطلاق مي‌گردد. كه يك نمونه از سياست هاي پولي و مالي فوق بكارگيري يارانه در كوتاه مدت در جهت تثبيت قيمت ها مي باشد و با استفاده از سياست هاي سقف قيمت (حمايت از مصرف كننده) و سياست هاي كف قيمت (حمايت از توليد كننده) مي‌باشد.

3-3- توزيع عادلانه درآمد

توزيع عادلانه درآمد و حفظ عدالت اجتماعي از جمله اهدافي است كه از پرداخت يارانه دنبال مي گردد. در تمام اقتصادها حتي اقتصاد آزاد مبتني بر بازار نيز توزيع درآمدها براي دولتمردان اهميت داد. لذا نسبت به اين موضوع دو ديدگاه وجود دارد:

1- نحوه توزيع درآمدها در بازار عوامل توليد يعني تاثيرگذاري روي روش كسب درآمد.

2- توزيع مجدد درآمد و جابجايي درآمدها و ثروت.

البته براي توزيع ناهمگن درآمدها دلايلي وجود دارد كه بصورت زير مي باشند:

1- بازار غير رقابتي (انحصاري)

2- ارث

3- موقعيت هاي خانوادگي

4- ثروت و امكانات تحصيلي

يكي از ابزارهايي كه براي توزيع مجدد درآمدها بسيار استفاده مي گردد يارانه و پرداخت هاي انتقالي مي باشد. با توجه به هدف فوق براي پرداخت يارانه، تعريف زير را مي توان ارائه نمود.

يارانه شامل پرداخت هايي رفاهي است كه جهت چاره انديشي نابرابري توزيع درآمد برنامه ريزي مي گردد.

لذا با توجه به تعريف فوق يارانه بايد به افرادي تعلق گيرد كه درآمدشان از حد مشخصي پايين تر است.

- مواردي كه مشمول يارانه مي گردند

كالاهايي كه مي بايست مشمول يارانه گردند داراي ويژگي هاي ذيل مي باشند.

1- كالا بايد داراي ضريب اهميت ويژه در سبد مصرفي خانوار باشد. تا بتواند انتقال درآمدي در جامعه را ايجاد نمايد.

2- كالاهاي تحت يارانه قرار گرفته بايستي در اختيار عوم و خصوصاً افراديكه در مناطق محروم و نواحي روستايي زندگي مي كنند قرار گيرد.

3- كالاهاي انتخابي بايد داراي كشش درآمدي پائين باشد. يعني كالاي پست يا ضروري براي طبقات كم درآمد جامعه باشد.

با توجه به ويژگي هاي كالاهاي مشمول يارانه مواردي كه مشمول يارانه مي گردند بصورت ذيل مي باشد.

1-4- كالاهاي حياتي و استراتژيك

از جمله مواردي كه دخالت دولت در اقتصاد را توجيه پذير و يا حتي الزامي مي‌گرداند، زماني است كه توليد كالاهاي حياتي و استراتژيك مطرح مي گردد. از جمله گندم، ذرت و غيره كه حيات اقتصادي و زندگي معيشتي جوامع بدان بستگي زيادي دارد. لذا حمايت دولت (پرداخت يارانه) منطقي به نظر مي رسد.

2-4- صنايع نوپا    

در روند اقتصادي حمايت از صنايع نوپاي داخلي و توليدات صنعتي در مقابل توليد ديگر كشورهاي صنعتي حائز اهميت مي باشد. بحث يارانه ها بدين لحاظ مطرح مي‌گردد كه اگر مكانيسم وزار بخواهد عمل نمايد ممكن است قيمت هاي تعادلي آنقدر بالا باشند كه در كوتاه مدت و حتي ميان مدت صنايع نوپا قدرت رقابت خود را از دست دهند. لذا در موارد فوق، كه صنايع نوپا قدرت رقابت را از دست مي‌دهد، لزوم حمايت دولت عنوان مي گردد.

3-4- كالاهاي عمومي(Free-Rider Problem)

دولت مي بايست توليد كالاهاي عمومي را به عهده گيرد. كالاها و خدمات عمومي داراي دو ويژگي مي باشند، اولاً مصرفشان قابل انحصار به فرد يا گروه خاصي نيست (مانند هواي تميز و دفاع ملي)، ثانياً مصرف فرد يا گروهي موجب كاهش مصرف ديگران نمي گردد.

4-4- صنايع با هزينه ثابت بالا    

در صنايع مانند راه آهن يا جاده سازي كه هزينه ثابت بالايي دارند و هزينه نهايي در ارتباط با يك مصرف كننده آن بسيار كم مي باشد، توليد آن براي بخش خصوصي اقتصادي نمي باشد لذا لزوم يارانه و اعمال آن از طريق دولت الزامي به نظر مي رسد.

5-4- صنايع راكد  

دولت به بخش هاي اقتصادي كه در حال ركود مي باشند يارانه پرداخت مي نمايد. تا از حالت ركود اقتصادي خارج شوند.

6- يارانه پرداتي به حامل هاي انرژي در هر يك از بخش ها

چنانچه براي محاسبه يارانه انرژي، ارزش اقتصادي انرژي را معادل قيمت هاي صادراتي بدانيم، آنگاه مي توان ادعا نمود كه در بسياري از سالها قيمت هاي فروش داخلي حتي كمتر از 10% ارزش اقتصادي آن بوده است. طبق نظر كارشناسان انرژي كشور، قيمت هاي تمام شده حامل هاي مختلف انرژي بصورت جدول (1) مي باشد.

مقادير مزبور قيمت هايي را نشان مي دهد كه در صورت دريافت آنها از مصرف كنندگان انرژي، بنگاهه هاي توليد كننده براي تداوم عرضه انرژي نيازي به دريافت يارانه از دولت نداشته و حتي قادر خواهند بود كه ارزش ذاتي نفت خام و گاز طبيعي را كه جزو منابع ملي و متعلق به تمامي نسلهاي حال و آينده است، را به دولت بپردازند.

با توجه به قيمت هاي مندرج در جدول (1) و اختلاف آن با قيمت هاي فروش داخلي، مي توان ديد كه سالانه مصرف كنندگان انرژي از يارانه اي بيش از 30 هزار ميليارد ريال برخوردار بوده اند. براي آنكه تصوير دقيقتري از حجم يارانه هاي اعطايي بدست آيد، تنها اشاره مي شود كه حجم يارانه انرژي در سال 1375 حدود 31760 ميليارد ريال بوده (جدول 2) كه 50% كل سرمايه گذاري كشور، 55% كل درآمد عمومي دولت، 6/1 برابر بودجه عمراني و 59 برابر كسري بودجه در آن سال مي باشد.

برآورد ميزان يارانه حامل هاي انرژي در سال 1375.

7- طبقه بندي يارانه در حسابهاي ملي

يارانه در حساب هاي ملي به دو دسته مستقيم و غيرمستقيم تقسيم مي شود. پرداخت‌هايي كه بيشتر بصورت زيانكرد و عملياتي و دريافت كنندگان آن كاملاً مشخص و داراي شخصيت حقوقي باشند، يارانه مستقيم ناميده مي شوند.

از جمله اين يارانه ها، جبران زيان كردهاي موسسات و سازمان هايي كه كالاها و خدمات زير بنايي را جهت تامين منافع، توليد مي كنند. بعلاوه جبران خسارت هاي اتفاقي و پيشگيري خسارات احتمالي در شمار همين نوع يارانه است. يارانه هايي كه جنبه كالايي داسته و گيرندگان آن متعقدند غير مستقيم مي نامند. از جمله اين يارانه‌ها، آندسته يارانه هايي است كه بابت تثبيت قيمت مصرف كننده و يا تضمين قيمت براي توليد كننده پرداخت مي شود است اين يارانه ها بيشتر جنبه تثبيت قيمت ها و توزيع مجدد درآمدها را دارد و امكان سوء استفاده در آنها بسيار زياد است.

يارانه هاي مستقيم در عين حال شامل فروش كالاهاي تجاري به قيمتي كمتر از قيمت خريد، هدايا و كمك هاي دولت از محل حساب جاري به شركت هاي عمومي مي شود. يارانه هاي غيرمستقيم كمك هايي است كه براساس ارزش كالاي توليد، صادر يا مصرف شده و نيروي كار و زمين بكار گرفته شده جهت توليد آن و يا به كالاهاي صادراتي ويژه، جهت پائين نگهداشتن قيمت آنها تعلق مي گيرد و به دو دسته كمك هاي بلاعوض كالاهاي مصرفي و كالاهاي توليدي تقسيم مي شود.

كمك هاي بلاعوض كالاهاي مصرفي مانند يارانه كالاهايي از قبيل: روغن، شكر، نان، سمان، بنزين، قند، گوشت، مرغ و.. مي باشد.

كمك هاي بلاعوض كالاي توليدي كه عموماً از طريق فروش  كالاهايي كه موجب ازدياد توليد شده و يا فروش مواد اوليه ارزان تر از قيمت بازار به توليد كننده صورت مي گيرد از قبيل كود شيميايي و نظاير آن.

مقاله بودجه ريزي دولتي

مقاله بودجه ريزي دولتي

مقدمه:

پيدايش بودجه از زبان فرانسه بود كه يك كيسه چرمي بود كه به آن باجت مي‌گفتند بودجه عبارت است از برنامه‌ريزي مالي يك حكومت (جامعه) براي آينده.

اگر بخواهيم عمر بودجه بدانيم تقريباً مي‌توان گفت كه عمر آن كمتر از صدسال است به مرور زمان كه زندگي اجتماعي بيشتر شد و انسانها تشكيل جوامع را دادند و حكومت‌ها شكل گرفتند درنتيجه هرحكومت مي‌بايست يك حاكم داشته باشد كه اين حاكم دو وظيفه مهم داشت كه عبارتند بودند از:

1 - تأمين امنيت و عدالت درجامعه  

2- حفظ حدود و ثفور و مرزهاي آن جامعه

انجام اين دو وظيفه هزينه‌هاي نسبتاً زيادي داشت كه اين هزينه‌ها از محل املاك و مستغلات حاكم تأمين مي‌شد اما به مرور زمان كه جوامع پيشرفت كردند اين هزينه‌ها بيشتر شد و ديگر حاكم نمي‌توانست اين هزينه‌ها را تأمين كند كه دراين موقع انديشمندان سياسي ماليات را به عنوان يكي از راههاي تأمين درآمد دولت پيشنهاد كردند و سيستم حكومت به سيستم حكومت سرمايه‌داري تبديل شد. دراين زمان وظايف حكومتها از دومورد قبلي به چندين وظيفه تبديل شد كه عبارت بودند از: آموزش، بهداشت، جاده، تأمين اجتماعي، تهيه نيرو، ارتباطات، آب، برق و غيره.

انجام اين وظايف هزينه‌هاي زيادي داشت درصورتي كه حكومت درآمد زيادي نداشت يعني نيازهاي و مخارج زياد بود ولي درمقابل درآمد و منابع كم بود و درنتيجه اين مسئله باعث به وجود آمدن بودجه شد كه دراين جا كار بودجه عبارت بود از برنامه‌ريزي به طوري كه به نحو احسنت از اين منابع استفاده شود. زماني كه ماليات به عنوان راه براي تأمين درآمد بكار گرفته شد بعضي‌ها با اين امر مخالفت كردند به اين دلايل:

1 - كم شدن قدرت خريد

2- كم شدن مصرف

3- كم شدن توليد

ولي به تدريج و به مرور زمان متوجه شدند كه ماليات بهترين راه از ميان راههاي پيشنهادي براي تأمين درآمد دولت است.

تعريف بودجه:

بودجه داراي تعاريف بسيار زيادي است كه اين تعاريف با گذشت زمان بيشتر و بهتر و تكميل‌تر شدند.

تعريف اوليه بودجه: بررسي دخل و خرج دولت

قانون محاسبات عمومي كشور چهارتعريف از بودجه ارائه كرده است كه جديدترين آن كه درتاريخ 1/6/1366 تصويب شده است عبارت است از:

بودجه كل كشور برنامه‌هاي دولت است كه براي يك سال مالي تهيه و حاوي پيش‌بيني درآمدها و ساير منابع تأمين اعتبار و برآورد هزينه‌ها براي انجام علمياتي كه منجر به نيل سياستها و هدفهاي قانوني مي‌شود و از سه قسمت به شرح زير تشكيل مي‌شود:

بودجة عمومي دولت كه شامل اجزاي زير است:

الف ـ پيش‌بيني دريافتها و منابع تأمين اعتبار

ب ـ پيش‌بيني پرداختهايي كه توسط درآمدها درسال مربوطه مي‌توانند انجام شوند.

بودجه شركتهاي دولتي و بانكها شامل پيش‌بيني درآمدها و ساير منابع

بودجه موسساتي كه تحت عنواني غير از عناوين فوق در بودجه منظور مي‌‌شود.

انواع بودجه:

1 - بودجه برنامه‌اي  

2- بودجه دستگاهي

بودجه برنامه‌اي:

بودجه‌اي كه درآن ملاك اعتبار دادن و مبناي دادن اعتبار برنامه‌ها هستند كه به هربرنامه مقداري اعتبار تخصيص مي‌شود.

بودجه دستگاهي:

مشخص كردن بودجه به طور مجزا براي هر وزارتخانه‌اي را بودجه به صورت دستگاهي گويند كه نحوة كار بدين شكل است كه دستگاهها درهرناحيه‌اي براساس ابلاغ بودجه، بودجه‌اي را براي سال آينده پيش‌بيني مي‌كنند و سپس در مركز استان كارشناس بودجه، بودجه تمام نواحي و خود مركز را جمع‌آوري مي‌كند و به مجلس مي‌فرستد.

عناصر بودجه:

يكسري موضوعات متشابه كه درتمامي تعاريف بودجه ديده مي‌شوند كه عبارتند از:

• پيش‌بيني: چون بودجه مربوط به آينده است.
• بودجه فقط مخصوص دولت نيست: چون بخش خصوصي نيز مي‌تواند برنامه‌ريزي داشته باشد.
• بودجه فقط به صورت دستگاهي نيست: مثلاً دركشور ما به صورت برنامه‌اي است.
• زمان بودجه لزوماً يك سال نيست: مثل برنامه‌هاي توسعه چندساله كشورها
• تصويب بودجه جزء تعريف بودجه نيست: بلكه يكي از مراحل است.

عوامل بودجه:

1 - درآمد  

2- هزينه

دولت ابتدا درآمد خود را مشخص مي‌كند و سپس با توجه به ميزان درآمدش اعتبارات دستگاهي مختلف را تصويب مي‌كند كه در كشور ما بيشتر درآمد ازطريق فروش نفت است و بودجه به عنوان يك ترازو است كه اعتبارات را به عمليات تبديل مي‌كند.

روشهاي كلي تأمين درآمد دولت:

1 - درآمد حاصل از ماليات  

2- استقراض (قرض گرفتن): اوراق مشاركت، وام گرفتن

3- عمليات بانكي: درآمد مالي و پولي، انتشار اسكناس

4 - خالصه‌جات: كشاورزي، صنعتي، خدماتي

درآمد حاصل از ماليات:

امروزه اكثر كشورها تلاش مي‌كنند بيشتر درآمد خود را از طريق ماليات كسب كنند چون بعضي از اقتصاددانان معتقداند كه هرچه ميزان بيشتري از درآمد دولت از راه ماليات باشد بيانگر پيشرفته‌بودن آن كشور است.

درآمد حاصل از استقراض:

دولتها نيز مانند اشخاص دربعضي مواقع جهت تأمين درآمد خود اقدام به دريافت وام مي‌كنند توجه كنيد كه وام‌گرفتن براي دولت درآمد نيست بلكه منبع تأمين اعتبار است زيرا كه ناشي از بدهي است.

درآمد حاصل از عمليات بانكي:

دراين روش دولت از طريق انتشار اسكناس و همچنين دريافت بهره از طريق عمليات بانكي براي خود درآمد كسب مي‌كند كه البته لازم است جهت جلوگيري از بروز مشكلات اقتصادي از قبيل كم ارزش شدن پول تجزيه و تحليل درستي از اوضاع و احوال اقتصادي به عمل آيد.

4) درآمد حاصل از خالصه‌جات:

اين نوع درآمد، درآمدي است كه دولت از طريق فعاليتهاي كشاورزي، صنعتي و خدماتي كه انجام مي‌دهد به دست مي‌آورد.

مقاله مجموعه قوانين بورس اوراق بهادار

مقاله مجموعه قوانين بورس اوراق بهادار

قانون تأسيس بورس اوراق بهادار

مادة 1: تعاريف زير، ازلحاظ اين قانون معتبر است.

1) بورس اوراق بهادار، بازار خاصي است كه در آن داد وستد اوراق بهادار، توسط كارگزاران بورس، طبق اين قانون انجام مي گيرد.

2) اوراق بهادار، عبارت است از سهام شركتهاي سهامي، واريزنامه هاي صادراتي و اوراق مشاركت و اوراق قرضه صادر شده از طرف شركتها و شهرداريها و مؤسسات و ابسته به دولت و خزانه داري كل، كه قابل معامله و نقل و انتقال باشد.

3) كارگزاران بورس، اشخاصي هستند كه شغل آنها دادوستد اوراق بهادار است و معاملات در بورس منحصراً توسط اين اشخاص انجام مي گيرد.

4) فهرست نرخها، سندي رسمي است كه  به منظور مشخص كردن اوراق معامله شده و تعداد آنها و قيمتهايي كه دادو ستد اين اوراق به آن قيمتها انجام يافته است، تنظيم و اعلان مي شود.

مادة 2: اركان بورس، عبارت است از : شوراي بورس، هيأت پذيرش اوراق بهادار، سازمان كارگزاران بورس، هيأت داوري بورس.

مادة 3: شوراي بورس، از اعضاي زير تشكيل مي شود:

1)دادستان كل كشور يا معاون او

2) رئيس كل بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران يا قائم مقام او

3) معاون وزارت اقتصاد

4) خزانه دار كل

5) رئيس كانون بانكها يا نماينده او

6) رئيس اتاق صنايع و معادن ايران يا نمايندة او

7) رئيس اتاق بازرگاني تهران يا نمايندة او

8) رئيس هيأت مديرة بورس

9) سه نفر شخصيت مالي و اقتصادي، به پيشنهاد وزراي دارايي و اقتصاد و تصويب هيأت وزيران، براي مدت سه سال، با امكان تجديد انتخاب آنان.  

10) رياست شوراي مزبور به عهدة رئيس كل بانك مركزي ايران و در غياب او، به عهدة قائم مقام بانك مركزي خواهد بود.

مادة 4: وظايف شوراي بورس، به قرار زير است:

1) تصويب آيين نامه ها و مقررات لازم براي اجراي اين قانون

2)نظارت در اجراي اين قانون و آيين نامه هاي مربوط و اعزام نمايندة ناظر در هيأت مديره و هيأت پذيرش

3)تعيين يك نمايندة اصلي و يك نمايندة علي البدل براي عضويت در هيأت داوري

4) تجديد نظر نسبت به تصميمهاي هيأت مديره، طبق مادة 10 و نسبت به تصميمات پذيرش اوراق بهادار، طبق مادة 7 اين قانون

تبصرة 1- نمايندگان شوراي بورس، كه براي چهار سال انتخاب مي شوند، براي اجراي قوانين و مقررات نظارت مي كنند و مي توانند در جلسات هيأت مديرة بورس و در جلسات هيأت پذيرش اوراق بهادار حضور يابند و نظر مشورتي خود را اظهار كنند و نيز مي توانند نسبت به تصميمات متخذه درهيأتهاي مزبور اعتراض كنند و اعتراضات خود را به شوراي بورس تسليم نمايند.

تبصره 2- شوراي بورس، حداكثر ظرف يك ماه ازتاريخ اعتراض، به موضوع رسيدگي مي نمايد و در صورتي كه تصميمات متخذه از طرف هيأت مديره يا هيأت پذيرش را مخالف قوانين و مقررات تشخيص دهد، نسبت به لغو آنها اقدام خواهد كرد.

مادة 5: هيأت پذيرش اوراق بهادار، هيأتي است كه به منظور اخذ تصميم نسبت به رد يا قبول اوراق بهادار در بورس يا حذف آنها،تشكيل مي شود.

اين هيأت از اشخاص زير تشكيل مي گردد:

1)رئيس هيأت مديرة بورس يا قائم مقام او

2)قائم مقام رئيس كل بانك مركزي ايران

3)يك نفر كارشناس به نمايندگي كانون بانكها

4)يك نفر كارشناس به نمايندگي اتاق بازرگاني تهران

5)يك نفر كارشناس به نمايندگي اتاق صنايع و مهادن ايران

6)دو نفر حسابدار خبره به انتخاب شوراي بورس

عضويت اشخاص مذكور در بندهاي 3و4و5 مستلز تأييد شوراي بورس مي باشد. رياست هيأت پذيرش، با قائم مقام رئيس كل بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران خواهد بود.

تبصره- مدت مأموريت اعضاي هيأت پذيرش به استثناي اشخاص مذكور در بندهاي 1و2 اين مادة، سه سال است. ولي درپايان سال اول، دو نفر از اعضاي مذكور در بندهاي 3و4و5و6 به قيد رعه، و در پايان سال دوم، سه نفر ديگر از عضويت هيأت خارج مي شوند و جانشين آنان تعيين مي گردد.

تجديد مأموريت اعضاي هيأت پذيرش بلامانع است، ليكن هيچ يك از اعضاي هيأت پذيرش به استثناي اشخاص مذكور در بندهاي (1و2) نمي تواند بيش از دو دورة متوالي عضويت هيأت پذيرش را داشته باشد.

مادة 6: كلية درخواستهاي پذيرش اوراق بهادار توسط، هيأت مديره، براي رسيدگي و اتخاذ تصميم به هيأت پذيرش تسليم مي گردد و هيأت پذيرش مكلف است طبق مقررات آيين نامة مربوط، در كوتاهترين مدت به آنها رسيدگي و تصميم خود را دائر به رد يا قبول، اعلام كند. نسبت به حذف اوراق بهادار از فهرست نرخها نيز به طريق فوق عمل خواهد شد.

مادة 7: تصميمات هيأت پذيرش تا 10 روز از تاريخ اعلام به هيأت مديرة بورس، طبق آيين نامه، قابل تجديد نظر در شوراي بورس خواهد بود.

اشخاص ذيل مي توانند نسبت به تصميم هيأت پذيرش اعتراض و تقاضاي تجديد نظر نمايند:

1)ناظر شوراي بورس

2)نمايندة هيأت مديرة بورس

3) اشخاصي كه تقاضايشان رد شده و يا اوراق بهادار مربوط به آنان، از فهرست نرخها حذف گرديده است.

تصميمات هيأت پذيرش، در مورد حذف اوراق بهادار ازفهرست نرخها، بلافاصله اجراء مي شود و تقاضاي تجديد نظر، مانع اجراي آن نيست.

مادة 8: بورس به وسيله سازمان كارگزاران بورس اداره مي شود. سازمان مزبور، داراي شخصيت حقوقي خواهد بود.

مادة 9: سازمان كارگزاران بورس، به وسيلة هيأت مديره اي به نام هيأت مديرة بورس، اداره مي شود كه عدة اعضاي آن در آيين نامة اجرايي معين خواهد شد.

اعضاي مزبور در موقع تأسيس بورس، از ميان كارگزاران مندرج در مادة 32 اين قانون، و پس از آن از ميان كارگزاراني كه حداقل مدت سه سال، بلا انقطاع، به كارگزاري اشتغال داشته اند، انتخاب خواهند شد.

مادة 10: هيأت مديرة بورس، وظايف زير را به عهده دارد:

1)ادارة امور بورس

2)نمايندگي سازمان كارگزاران بورس در كلية مراجع

3)رسيدگي به درخواست متقاضيان كارگزاري و صدور اجازه و اعلام تمام كارگزاران شاغل

4)تنظيم و اعلان فهرست نرخهاي اوراق بهادار، بلافاصله پس از هر جلسه

5)نظارت بر حسن انجام تعهدات كارگزاران بورس نسبت به يكديگر و اشخاص ثالث

6)رفع اختلافهاي حرفه اي كارگزاران در بورس و رسيدگي و اتخاذ تصميم نسبت به تخلفات آنان از مقررات بورس

7) تأمين انتظامات بورس و اخذ تصميمهاي انضباطي نسبت به كارگزاران و كاركنان بورس و ساير كساني كه در بورس رفت و آمد مي كنند، طبق آيين نامة مربوط.

تبصره- كارگزاران بورس و مأموران آنان كه به تنبيهات تعليق يا اخراج محكوم شده باشند و متقاضيان كارگزاري و اشخاصي كه تقاضاي رفت و آمد آنان به بورس به هر عنوان رد شده باشد، مي توانند از شوراي بورس تقاضاي تجديد نظر نمايند.

مادة 11: كارگزاران بورس، به دو دسته تقسيم مي شوند:

دسته اول - اشخاص حقيقي كه طبق مقررات اين قانون، به كارگزاري بورس پذيرفته مي شوند.

دسته دوم- موسسات مالي و اعتباري ايرانياني كه صلاحيتشان مورد تأييد بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران قرار گرفته باشد.

اين مؤسسات وظايفي را كه از حيث كارگزاري به عهده خواهند داشت به وسيلة نمايندگان خود انجام مي دهند.

مادة 12: كارگزاران دسته اول و همچنين نمايندگان كارگزاران دسته دوم بايد داراي شرايط زير باشند:

1) تابعيت ايران

2) نداشتن پيشينة محكوميت كيفري مؤثر

3) داشتن حسن شهرت

4) داشتن لااقل بيست وپنج سال سن

5) داشتن لااقل مدت سه سال سابقة كارآموزي نزديك يا چند كارگزار

6) گذراندن امتحان نظري و حرفه اي، بر طبق آيين نامه

7) اجازة هيأت مديرة بورس

نسبت به كارگزاران دسته دوم( مؤسسات مالي و اعتباري) فقط رعايت بندهاي 1و7 اين مادة لازم است، ولي نمايندگان آنها بايد داراي تمام شرايط ياد شده  باشند.

مادة 13: كارگزارات بايد براي جبران خسارتي كه ممكن است از عمليات آنان متوجه طرفين معامله شود، به يكي از طرق ذيل، تضمين كافي نزد بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران بسپارند:

الف) سپردة نقدي يا ضمانت بانكي بدون قيد و شرط

ب) وثيقة غير منقول يا سهامي كه مورد قبول شوراي بورس باشد.

ميزان تضميني كه بايد سپرده شود، بر حسب ضرورت، هر چند مدت يك بار، توسط شوراي بورس تعيين خواهد شد.

مادة 14: هيچ كارگزاري نمي تواند به شغل كارگزاري بورس اشتغال ورزد مگر آنكه نامش در لوحه كارگزاران بورس درج شده باشد.

مادة 15: كارگزاران دسته اول نمي توانند به طور مستقيم يا غير مستقيم شغل ديگري غير از كارگزاري بورس داشته باشد.

مادة 16: كارگزاران نمي توانند عمليات زير را به نام خود يا اشخاص ديگر انجام دهند:

1) انتشار اوراق بهادار

2) قبول سپرده، مگر آنچه مربوط به اجراي حرفة ايشان باشد.

3) تنزيل اوراق تجاري از قبيل سفته و برات

كارگزاران دسته دوم، فقط در حدود مقررات قانون بانكي و پولي كشور و ساير قوانين مربوط، مي توانند به عمليات مزبور اشتغال ورزند.

مادة 17: هيأت داوري بورس، كه به طور دايم تشكيل مي گردد، به اختلافات بين كارگزاران با يكديگر و به اختلافات بين فروشندگان يا خريداران يا كارگزاران كه از معاملات در بورس ناشي گردد، رسيدگي مي كند.

اين هيأت، از يك نفر نمايندة وزارات دادگستري، كه از بين رؤساي شعب و يا مستشاران ديوان عالي كشور انتخاب خواهد شد و يك نفر نمايندة شوراي بورس و يك نفر نمايندة مشترك اتاق صنايع و معادن ايران و اتاق بازرگاني تهران، تشكيل مي شود.

وزير دادگستري از بين قضات ديوان عالي كشور و شوراي بورس، طبق بند 3 مادة 4 و اتاقهاي مذكور مشتركاً هر يك، علاوه بر نمايندة اصلي خود، يك نفر را نيز به عنوان عضو علي البدل تعيين و معرفي مي نمايند. عضو علي البدل در صورت غيبت عضو اصلي مربوط، در هيأت داوري بورس شركت خواهد كرد.

رياست هيأت داوري بورس، به عهده نمايندة وزارت دادگستري است.

مادة 18: در هيأت داوري بورس، رسيدگي به اختلافات، تابع تشريفات مقرر در آيين نامه مربوط خواهد بود. هر يك از طرفين اختلاف مي توانند موضوع درخواست خود را به اطلاع هيأت داوري رسانده و تقاضاي صدور رأي نمايند.

هيأت داوري بورس بايد في المجلس به موضوع اختلاف رسيدگي و رأي خود را اعلام نمايد.

در صورتي كه رسيدگي و اعلام رأي در همان جلسه ممكن نباشد، هيأت داوري بايد حداكثر ظرف سه روز، رأي خود را صادر و اعلام كند. رأي اني هيأت لازم الاجراست و ادارة ثبت اسناد مكلف است كه طبق مقررات راجع به اجراي اسناد رسمي، آن را اجرا كند.

مادة 19: در بورس، فقط اوراق بهادار مورد معامله قرار مي گيرد كه از طرف مؤسسات ايراني صادر گرديده و مورد قبول هيأت پذيرش واقع شده باشد براي پذيرش اسناد خزانه و اوراق قرضة صادر شده از طرف دولت و درج آنها در فهرست نرخها، تقاضاي وزير دارايي كافي است.

مقاله بازار و كاركردهاي آن

پايان نامه بازار و كاركردهاي آن

فصل اول

مفهوم بازار

فصل دوم

برخي از ويژگي هاي كاركردي

فصل سوم

برخي از خصوصيات شهري

فصل چهارم

عناصر و فضاهاي بازار

فصل پنجم

برخي از ويژگي هاي معماري بازار

تعريف واژه بازار

بازار به معني محل خريد و فروش و عرضه كالاست. واژة بازار بسيار كهن است و در برخي از  زبان ها كهن ايراني وجود داشته است. بازار در فارسي ميانه به صورت وازار و با تركيب هايي مانند وازارگ ( بازاري) و وازارگان (بازرگان) به كار مي رفته، و در پارتي به صورت واژار مورد استفاده قرار گرفته است. اين واژة ايراني به زبان برخي از سرزمين هاي كه با ايران تبادلت بازرگاني داشتند مانند سرزمين هاي عربي، تركي، عثماني و برخي از كشورهاي اروپايي، راه يافته است.

دهخدا اظهار داشته كه بازار از واژة پهلوي واكار اخذ شده است. واژة فرانسوي بازار از پرتغالي گرفته شده و آنان اين واژه را از ايرانيان گرفته اند. در زبان فارسي بازار به عنوان اسم مكان به معني محل خريد و فروش كالاست و با وجود آن كه اين واژه امروزه بيشتر دربارة بازارهاي دائمي، اصلي و قديمي شهرهاي كهن و تاريخي به كار مي رود، در گذشته گاه به صورت ساده و گاه با پيشوند يا پسوندهايي به معني مكان خريد و فروش به طور مطلق بوده است. واژة بازار در ادبيات فارسي مفهومي وسيع و گسترده دارد و به معي محل شلوغ و پر ازدحام، اعتبار و اهميت اشخاص و غيره به كار مي رفته است.

بازار در دوران اسلامي

شهرنشيني در دوران اسلامي گسترش يافت و بسياري از شهرهاي كوچك قديميتوسته يافتند و شماري شهر جديد در برخي از نواحي كشور به ويژه در نواحي مرزي يا ارتباطي ساخته شد. در بعضي از شهرهاي جديد مانند كوفه و بصره فضايي باز براي بازار در نظر گرفتند كه فروشندگان و كسبه ابتداي روز به آنجا مي رفتند و بساط خود را در هر جا كه مي يافتند پهن مي كردند و تا هنگام شب مي توانستند در آنجا باشند. به عبارت ديگر فضايي به صورت بازارگاه در نظر گرفته  مي شد كه جاي ثابتي براي افراد وجود نداشت، اما به تدريج و پس از گسترش يافتن اين شهرها، كم كم فضاهايي به صورت دكان هاي ساخته شده در بازار بنا گرديد و بازاري دائمي در بخشي از شهر شكل گرفت.

بر پاية اطلاعات موجود درمنابع تاريخي، از اواخر قرن اول هجري به بعد در بسياري از شهرهاي جديد و كما بيش همه شهرهاي قديمي بازارهايي دائمي با فضاهاي ساخته شده وجود داشت. در اين نوع بازارها هرصنف در بخشي از راستة اصلي يا در يكي از راسته هاي فرعي جاي داشت و هر نوع كالا در محل معيني عرضه مي شد. هنگامي كه حجج در سال 85 هـ ق شهر واسط را مي ساخت، براي هر صنف در بازار راستة جداگانه اي در نظر گرفت. البته پيشينة راسته هاي تخصصي در بازار و استقرار پيشه وران هر صنف در كنار يكديگر چه در ايران و چه در عربستان به پيش از اسلام مي رسد.

قرن اول هجري، دوره اي درخشان در توسعة بازارهاي شهري در ايران به شمار نميآيد، زيرا هيچ حكومت ايراني قدرتمندي شكل نگرفته بود كه بتواند اركان زندگي و ساختار شهري را به نحوي مطلوب گسترش دهد. اما از قرن سوم به بعد به تدريج با روي كار آمدن حكومت هاي ايراني و محلي براي ادارة كشور، فعاليت هاي اقتصادي و در پي آن توسعه و عمران شهري به صورت قابل ملاحظه اي رونق يافت. طاهريان، ديلميان و سامانيان از نخستين حكومت هاي ايراني بودند كه اقدام هايي مؤثر براي پيشرفت كشور انجام دادند. در دورة غزنويان و سلجوقيان نيز به سبب وجود حكومت هاي مقتدر اقتصاد ملي شكوفا شد و فرهنگ و هنر ايراني بيش از بيش مورد توجه قرار گرفت. در منابع تاريخي مربوط به قرن هاي چهارم تا ششم قمري مانند حدود العالم من المشرق الي المغرب، صوره الارض، المسالك و الممالك، تاريخ بخارا، راحه الصدور و آيه السرور، سفرنامه ناصر خسرو، مطالب فراواني دربارة افزايش توليد انواع صنايع دستي در شهرها و حتي برخي از روستاهاي بزرگ افزايش توليد انواع صنايع دستي در شهرها و حتي برخي از روستاهاي بزرگ و صادرات آن به شهرهاي كشورهاي ديگر وجود دارد. براي مثال پارچه هاي كتاني كازروني چنان شهرت داشت كه تا مناطق دور دست جهان اسلام گاه تا ده دست خريد و فروش مي شد بدون آنكه بسته هاي آن را باز كنند و تنها مهر و نشان كارگاه هاي كازرون كافي بود. همچنين  گفته اند در شهر كوچك تون در قرن پنجم چهار صد كارگاه زيلو بافي وجود داشت.

بازارهاي شهرهاي بزرگ در اين دوره بسيار توسعه يافتند. ناصر خسرو در هنگام سفر به اصفهان در قرن پنجم گفته است كه در بخشي از بازار اصفهان، دويست طرف براي تبديل پول يا پرداخت براي حضور داشتند و در بصره نيز صرافان نقشي مهمي در اقتصاد شهر ايفا مي كردند.

در قرن هفتم در پي حمله مغول بسياري از شهرها ويران شد و اقتصاد كشور دچار انحطاط شد. در دورة ايلخانان، با تدابير برخي از وزرا و انديشمندان ايراني مانند خواجه رشيد الدين فضل الله، اصلاحاتي در زمين هاي اقتصادي و اجتماعي صورت گرفت. خواجه رشيدالدين شهري كوچك به نام ربع رشيدي در نزديكي تبريز ساخت كه سي هزار خانه، هزار و پانصد دكان، بيست و چهار كاروانسرا، شماري مسجد، مدرسه، حمام، كارگاه رنگرزي، دارالضرب و كارگاه كاغذ سازي داشت.

در دورة تيموريان اقداماتي عمراني در برخي نواحي كشور به ويژه نواحي شرقي صورت گرفت و بازارهاي شهرهايي مانند سمرقند، بخارا، مرو، هرات و مشهد و بعضي از ديگر شهرهاي بزرگ كشور گسترش يافتند و بناهاي بيشماري شامل كاروانسراها.مسد و مدرسه در كنار آنها ساخته شد.

امنيت ايجاد شده در دورة صفويه و توسعة روابط خارجي ايران موجب گسترش بازرگاني خارجي و در نتيجه رونق توليد انواع محصولات شد. رونق داد و ستد داخلي و خارجي به رشد شهرنشيني و توسعة شهرها منجر شد و بازارهاي شهرهاي بزرگ ماند اصفهان، تبريز، مشهد، قزوين ساخته شد و شماري كاروانسرا در كنار هر كدام از بازارها برپا شد. شاه عباس اول دستور داد در سال 1011 ميدان امان ( نقش جهان) و مسجد جامعي در جبهة جنوبي آن ساخته شود. سپس چند راسته بازار و شماري كاروانسرا در جبهة شمالي و پيرامون ميدان ساخته شد. شاردن شمار كاروانسراهاي اصفهان را در دورة صفويه هزار و هشتصد و دو باب ذكر كرده است كه احتمالاً بايد اين رقم را شامل برخي از انواع ديگر فضاهاي تجاري نيز دانست.

تبريز پس از اصفهان مهم ترين شهر كشور در دورة صفويه بود. اوليا چلبي در سال 1050 در زمان شاه صفي به شهر تبريز  مسافرت كرده بود، شمار دكان هاي شهر را حدود هفت هزار باب، و كاروانسراها و خان ها را حدود دويست و هفتاد باب اظهار داشته است.

پس از صفويه اقدام هاي چندان مهمي در زمينة توسعة فضاهاي شهري و بازارها صورت نگرفت و تنها در دورة كريم خان زند فعاليت هاي عمراني مهي در شيراز انجام شد. در زمان كريم خان و به فرمان او بازاري بزرگ طراحي شده و تعدادي كاروانسرا در شيراز ساخته شد كه اكنون از بناهاي تاريخي ارزشمند آن شهر به شمار مي آيند.

در دورة قاجار تهران به عنوان پايتخت كشور به سرعت توسعه يافت و بازار اصلي شهر كه از دوره صفويه شكل گرفته بود، در امتداد محورهاي عمده شهر كه به دروازه هاي اصلي منتهي مي شد، گسترش يافت و راسته ها و كاروانسراهاي متعددي ساخته و به آن افزوده شد. همچنين مسجد جامع جديدي در دورة فتحعلي شاه در مجموعه بازار بنا گرديد. در اين دوره اقدامات عمراني اندكي در برخي از شهرهاي بزرگ صورت گرفت و بازارهاي اقدامات عمراني اندكي در برخي از شهرهاي بزرگ صورت گرفت و بازارهاي اين گونه شهرها توسعه اي معمول و متناسب با افزايش جمعيت شهر داشتند.

دو تحول مهم اقتصادي و يك تحول مهم شهري در دورة قاجار رخ داد كه در روند توسعة بازارها تأثير بسزايي بر جاي گذاشت. نخست آن كه مبادلات اقتصادي بين ايران و ساير كشورها به ويژه روسيه و كشورهاي اروپايي در دورة قاجار منجر به ورود برخي از كالاهاي خارجي به بازارهاي ايران شد و در برخي از زمينه ها به توليد محصولات ايراني آسيب وارد شد. براي مثال اوژن فلاندن از فراواني كالاهاي خارجي در تبريز و افتادن تجارت چيت و ماهوت و منسوجات ابريشمي به دست انگليسي ها سخن گفته است. او دربارة كاشان اظهار داشته است كه شمار كارگاه ها و كارخانه هاي نساجي شهر به سبب ورود كالاهاي انگليسي كاهش يافته بود.

در منابع ايراني نيز به خسارت ديدن توليد كنندگان ايراني در پي ورود كالاهاي خارجي و تعطيل شدن برخي از مراكز توليدي كشور اشاره شده است. صادرات بسياري از كالاها نيز دچار بحران شد، براي نمونه اظهار شده است كه صادرات تنباكوي اصفهان از سيصد هزار كيسه به پنج هزار كيسه كاهش يافته زيرا تجارت آن به دست عده اي از بازرگانان خارجي و مسيحي افتاده بود.

تحول دوم مربوط به تأسيس و راه اندازي تعدادي كارخانه مانند كارخانه باروت كوبي. اسلحه سازي، توپ سازي، ماهوت بافي، ابريشم تابي، كاغذ سازي. بلور سازي، صابون پزي، پنبه پاك كني، نخ ريسي و چاپخانه بود كه موقعيت شهري برخي از آنها بر تحول ساختار بازارها بي تأثير نبود، زيرا برخي از آنها به سبب پاره اي از ملاحظات شهري، امنيتي و ارتباطي در بيرون بازار ساخته شدند و به اين ترتيب نقش بازار به عنوان يگانه محور اصلي اقتصاد شهر به تدريج تضعيف شد. البته عدم حمايت حكومت از سرمايه گذاران و صنعتگران ايراني موجب شد كه آنان نتوانند در رقابت با توليد كنندگان خارجي از پيشرفت مناسب و شايسته اي برخوردار شوند.

تحول مهمي كه در زمينه ساختار شهري در اين دوره صورت گرفت و نقش بسيار مهم و تعيين كننده اي بر تحول بازارها بر جاي گذاشت مربوط به ساختن معابر و خيابان هاي مستقيم است. از دورة قاجار ساختن خيابان مستقيم و طراحي شده به منظور ايجاد مسيري قابل استفاده براي راندن كالسكه و برگزاري مراسم و آيين هاي تشريفاتي رايج شد. خيابان باب همايون و خيابان ناصر خسرو از اين گونه خيابان ها بودند.

استفاده از اتومبيل و اهميت يافتن دسترسي سواره و تغيير نحوة تقسيم بندي قطعات زمين به پيدايش و شكل گيري خيابان هايي مستقيم در نواحي جديد شهري و سپس ايجاد خيابان هاي مستقيم در بافت قديمي منجر شد و ابتدا نمادهاي جديد شهري، اداري و حكومتي و سپس دكان ها و فضاهاي تجاري دركنار خيابان ها ساخته شد و به اين ترتيب ساختار بيشتر بازارها به صورت نوعي فضاي ايستا تقريباً دچار ايستايي و ركود شد و راسته ها و فضاهاي تجاري به صورت پراكنده يا متمركز در كنار خيابان ها و در سراسر شهر گسترش يافت و بازارها غالباً به فضاهايي قديمي و تاريخي تبديل شدند و برخي از آنها كه در شهرهاي بزرگ و پرجمعيت قرار دارند همچنان فعال و پويا هستند و بعضي از آنها به ويژه بازارهاي شهرهاي كوچك و كم جمعيت به تدريج تهي از فعاليت، فرسوده و متروك شده اند.

نقش و كاركرد اجتماعي بازار

بازار مهم ترين محور و شاهراه ارتباطي در شهرهاي قديمي بود و بيشترين آمد و شد شهروندان در آن صورت مي گرفت. به عبارت ديگر بازار مهم ترين كانال ارتباطي شهر بود كه نه تنها مردم، كالاها و سرمايه ها در آن جريان مي يافتند، بلكه اطلاعات، اخبار و آگهي ها نيز از طريق آن به اطلاع شهروندان مي رسيد، زيرا اطلاع رساني توسط افراد و به صورت شفاهي انجام مي شد و به همين دليل بود كه وقتي حكومت مي خواست خبري را به اطلاع مردم برساند، غالباً عده اي كه آنها را عموماً جارچي يا منادي مي خواندند، آن خبر را ابتدا در بازار اصلي شهر جار مي زدند، يعني با صداي بلند به اطلاع مردم مي رساندند. براي مثال در كتاب تاريخ بيهقي ( مربوط به قرن پنجم هجري)  دربارة نحوة انتشار يك خبر چنين آمده است:

« اعيان نيشابور چون اين سخنان بشنودند، بياراميدند و منادي ببازارها برآمد و حال باز گفتند تا مردم عامه تسكين يافتند»

اين نوع اطلاع رساني به حكومت تنها اختصاص نداشت، بلكه در موارد مهم، مردم نيز با پرداخت مبلغي به يك يا چند نفر جارچي از اين روش اطلاع رساني استفاده مي كردند.

هنگامي كه شخص يا افرادي كه مورد توجه و علاقه مردم بودند به شهري وارد ميشدند، ورود آنها غالباً از سمت دروازة بازار بود كه پس از عبور از بازار به عنوان مهم ترين راه ارتباطي شهر به مقصد خود مي رفتند. در اين مواقع مردم به استقبال مي رفتند و در بازار تجمع مي كردند و در برخي از موارد بازارها را مي آراستند و جشن برپا مي كردند. چنان كه هنگامي كه نماينده روم براي ديدن المقتدر، خليفه عباسي، به بغداد رفت، بازارهاي واقع در مسير روم آراستند و مردم براي ديدن هيأت همراه او را در امتداد بازار تجمع كردند و فروش و كراية دكان هاي آن بازار افزايش يافت. همچنين در وقت عبور شيخ ابي اسحاق شيرازي از علماي آن زمان كه به سفارت از سوي خليفه مقتدي عباسي به نزد ملكشاه و نظام الملك مي رفت، اهالي ساوه به پيشواز او رفتند و هر كدام از پيشه وران و كسبه مقداري از كالايي را كه داشتند نثار مي كردند و هر چه او منع مي كرد، آنان به كار خود ادامه مي دادند.

در هنگام جشن هاي ملي و مذهبي بازاره را چراغاني و براي برپايي جشن آماده مي كردند. چنان كه حداقل تا پيش از قرن پنجم هجري هر سال در ايام نوروز به مدت جدود يك ماه بازاري در كنار دروازه جور در اصفهان تشكيل مي شد و در آن مراسم، آيين ها و جشن هاي نوروزي و برخي از انواع بازي ها و سرگرمي ها برپا مي شد و مردم در آن شركت مي كردند. گفته اند كه عضدالدوله در ايام جواني در اصفهان شاهد برگزاري مراسم نوروز در آنجا بود و به آن بسيار علاقه داشت. به همين سبب در هنگامي كه به حكومت دست يافت در نيم فرسنگي شيراز، در محلي به نام سوق الامير. شهركي ساخت كه مقدسي گفته نام آنجا كرد فنا خسرو بوده است. در آن شهرك در هر سال بازارگاه و جشني براي خوش گذراني و سرگرمي برپا مي شد. وي دربارة اين بازار چنين اظهار داشته است.

« فنا خسرو همان عضدوالدوله است كه در نيم فرسنگي شيراز نقشة شهري بريخت بزرگ همانند سرخس و نهري بزرگ براي آن از يك مرحله راه كوهستان بشكافت تا از ميان شهر بگذرد و هزينة بسيار بر آن نهاد. و هنوز از زير خانة وي روان مي باشد. پس پهلوي آن را به درازاي يك فرسنگ باغ ساخت و پشم ريسان و بافندگان خز و ديبا و همه بركان را بدانجا برد، كه امروز در آنجا كار مي كنند. نبيني كه نامش هنوز بر آن نوشته است پس جامعي برايش بساخت و فرماندهان او نيز در آنجا خانه و باغ هاي خوب بساختند. پس جشني سالانه برقرار كرد كه براي سرگرمي و فسق در آن گرد مي آمدند. ولي اكنون پس از مرگ او سبك شده و بازار تهي گشته و شهر رو به ويراني است. پادشاه و حكام هم هرگاه كسي را به كشور يا شهر خود دعوت مي كردند، بازارها را مي آراستند و مراسم جشن را در آنها برپا مي كردند. در بسياري از بازارها يا بازارگاه هاي گيلان و مازندران در هنگام سرگرم كننده و مسابقات ورزشي از جمله مسابقه كشتي گيري برپا مي شد.

بازارها غالباً در هنگام عزاداري يا در ايام سوگواري به مناسبت هاي مذهبي يا در موارد خاص مانند فوت علماي ديني يا بزرگان شهر تعطيل مي شد و در آن مراسم عزاداري بر پا مي گرديد. مجالس عزاداري غالباً در سراها و تيمچه ها تشكيل مي شد و اصناف مختلف براي بهتر برگزار كردن آن با يكديگر رقابت مي كردند. از دورة صفويه به بعد همواره گروهي از اصناف هر سال، در دهة عاشورا، مجالس عزاداري و روضه خواني در سراها و چهار سوهاي بازار تشكيل مي دهند. در بازار به عنوان يك فضاي شهري مهم فضاهايي براي عرضة انواع غذاهاي ساده و نيز غذاهاي عالي وجود داشت و برخي از مردم براي ميهماني دادن دوستان خود در بعضي از مواقع از اين فضاها استفاده مي كردند. نادر ميرزا در دورة قاجار در كتاب خود در اين مورد چنين نوشته است: « به بازار تبريز چلوكباب پزند و اين طعامي پاكيزه است و تبريزيان دوست دارند. هنگان يكديگر را به بازار ميهمان برند به چلوپرخانه» ساختار اجتماعي، جامعة ايراني در گذشته به نحوي بود كه مردم بر اساس روابط خويشاوندي، قومي، نژادي، مذهبي و برخي ديگر از انواع روابط اجتماعي به صورت گروه بندي هاي محله اي در كنار يكديگر زندگي مي كردند. هر يك از ساكنان شهر به يك محله تعلق داشت و در مواردي كه ميان افراد شهر مسأليه اي بروز مي كرد، هر فرد نخست به منافع محله اي خود و همسايگانش و سپس به ساير اهالي شهر مي انديشيد. در اين حالت تنها بازار به عنوان نمادي شهري و اجتماعي نمايانگر همبستگي و يكپارچگي مردم شهر به شمار مي آمد. افزون بر اين، بايد توجه داشت كه اصناف و پيشه وران مهم ترين تشكيل اجتماعي، صنفي و سياسي را در گذشته به وجود مي آوردند و در برخي از دوره ها، در هنگام بروز بعضي از بحران هاي سياسي و اجتماعي به صورت متشكل اقدام مي كردند. يكي از روش هاي اعلام مخالفت بازاريان با كارها و اقدامات حكومت، تعطيل كردن بازار بود. در دو قرن اخير در بسياري از بحران هاي اجتماعي، بازاريان با بستن دكان هاي خود در بازار مخالفت خود را با برخي از فعاليت ها و تصميم گيري هاي حكومت هاي مستبد اعلام مي كردند، از جمله در جنبش تنباكو، انقلاب مشروطيت، نهضت ملي شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامي بارها بازاريان با تعطيل كردن بازار مخالفت خود را با حكومت و عوامل استعمار اعلام كردند.

نقش و كاركرد اجتماعي بازارها به قدري بود كه حتي اروپائياني كه براي مدت كوتاهي به ايران سفر مي كردند، به خوبي متوجه آن مي شدند. براي نمونه مي توان به مادام كارلاسرنا اشاره كرد كه دربارة بازار تهران در دورة قاجار چنين اظهار داشته است:

« بازار مركز پر جنب و جوشي است كه مردم در آنجا از اولين ساعات طلوع تا دم غروب به طور مداوم در حال حركت و فعاليت هستند… بازار محل ملاقات و قرارهاي عمومي است. آنجا مردم همچنان كه دربارة مسايل و منافع شخصي و تجاري خود بحث و گفت وگو مي كنند، دربارة مسايل عمومي و امور دولتي نيز به شور و تبادل نظر مي‌پردازند به طور خلاصه بايد گفت كه بازار جاي بورس و مجلس را يكجا گرفته است… اخبار، شايعات، تهمت زدن ها، نشر اكاذيب، جنجال ها، بدگويي ها و افشاگري ها همه از بازار سرچشمه مي گيرد» بازارها به عنوان بناهاي اقتصادي غالباً توسط بازرگانان يا اعيان و رجال و حكام و مسئولان شهري ساخته مي شدند. چنان كه در كتاب تاريخ يزد به احداث بازاري توسط داروغة شهر چنين اشاره شده است: « بر دروازة مهر يجرد بازاري نيكو مشتمل بر پنجاه دكان دو رويه در سال خمس و عشرين و شمانمائه، علي آقا كه داروغة يزد بود ساز داد- كه چون از دروازه بيرون مي آيند مقابل بازار است، و تا در خان قپان كه اميرزاده محمد درويش ساخته آن بازار اوست و اميرزاده شمس الدين محمد درويش ساخته آن بازار اوست، و اميرزاده شمس الدين محمد بن امير جلال الدين چقماق سي دكان ديگر بدان منظم كرده و خياطان و كجينه فروشان (كهنه فروشان) در آن بازار مي نشينند و بازاري برونقست.»

شكل بازار: بازار را از لحاظ شكل فضاي معماري آنها مي توان به دو گروه طبقه بندي كرد: 1- بازار خطي 2- بازار متمركز.

بازار خطي: بيشتر بازارهاي ايراني به ويژه بازارهاي دائمي غالباً به شكل خطي هستند زيرا در امتداد راه ها و معابر شكل مي گرفتند. بازارهاي خطي به دو صورت ارگانيك
( يا غير مستقيم) و طراحي شده ( يا مستقيم) بودند. بازارهاي ارگانيك آن دسته از بازارها هستند كه به تدريج در امتداد معابر ارگانيك و طراحي نشدة شهري شكل
مي گرفتند و همراه با توسعة شهر، اندك اندك فضاهاي جديدي در امتداد آنها ساخته مي شد. بازار تهران، بخش هاي عمده اي از بازار اصفهان، بخشي از بازار شيراز، بازار يزد و بخش هايي از بازار كرمان به صورت ارگانيك و طراحي نشده هستند، زيرا اين شهرها غالباً از توسعة روستايي بزرگ يا شهري كوچك و ارگانيك شكل گرفته بودند و راه ها و معابر آنها در ادامة جاده ها و معابر مال رو و طراحي نشده توسعه يافتند و سپس به بازار تبديل شدند.

شمار اندكي از بازارهاي ايراني يا به عبارت دقيق تر بخش هايي از بعضي از بازارهاي ايراني به شكل راهي مستقيم و طراحي نشده هستند. اين نوع بازارها در زماني پديد مي آمدند كه شخصي ( حاكم يا يكي از بزرگان شهر) تصميم مي‌گرفت يك راسته بازار بسازد. در اين حالت طبيعي است كه از يك يا چند نفر معمار براي طراحي راسته بازار و كاروانسراها استفاده مي‌كردند و غالباً راسته بازار به صورت مستقيم طراحي و سپس ساخته مي‌شد. بازار وكيل در شيراز، قسمتي از بازار اصفهان در جبهة شمالي ميدان امام (نقش جهان)، بازار اراك از نمونه هاي بازارهاي خطي طراحي شده هستند.

بازار متمركز: ( به شكل ميدان) بعضي از بازارهاي ايراني در فضايي متمركز به شكل ميدان تشكيل مي‌شدند. بازارهاي ايراني در دو حالت به صورت متمركز شكل مي گرفتند. نخست، در حالتي كه بازاري ادواري يا موقت به صورت بازارگاه و متمركز در فضايي باز در كنار راه يا معبري پديد مي آمد. دوم، در حالتي كه يك ميدان شهري يا ناحيه اي به شكل طراحي شده يا در مواردي به شكل ارگانيك و طراحي نشده به عنوان بازار نيز مورد بهره برداري قرار مي گرفت.

دربارة حالت نخست بايد اشاره شود كه بسياري از بازارهاي ادواري و موقت در فضاهايي باز و شكل ميدان گاه در كنار راه يا معبر يا در نزديكي ورودي و دروازة سكونتگاه تشكيل مي شدند و نحوة استقرار فعاليت ها و فضاها به دو صورت بود. گاهي اوقات پيشه وران و بازاريان در رديف هايي منظم به شكل نوارهايي موازي مستقر مي شدند و خريداران در هنگام حركت در معابر خطي از بين فروشندگان و كالاهاي عرضه شده عبور مي‌كردند. اما در بعضي از مواقع فعاليت ها و فضاها به صورت كلمه اي و تقريباً نامنظم در سطح ميدان مستقر مي شدند.

در حالت دوم، بازار در پيرامون ميداني طراحي شده تشكيل مي گردد. بازار ميدان امام
 ( نقش جهان) در اصفهان، بازار ميدان گنجعليخان در كرمان، بازار ميدان خان در يزد و سبزه ميدان در تهران از نمونه هاي اين گونه بازارها هستند. در بعضي از اين ميدانها، دكان ها در پيرامون ميدان و در كنار فضاي باز ساخته شده اند ( ميدان امام در اصفهان)، در حالي كه در برخي از آنها يك رواق ممتد در دور ميدان ساخته شده و دكان ها در پشت رواق قرار داده شده اند(ميدان خان يزد).

پوشش بازار

بسياري از انواع بازارها مانند بازارهاي ادواري، بازارهاي دائمي و برخي از بازارچه هاي كه در كنار معبر شكل مي‌گرفتند، مسقف ساخته مي شدند تا مردم در تابستان و زمسان از گرما و سرماي شديد و باد و باران و آفتاب در امان باشند.

پوشش برخي از بازارها در ساده ترين شكل با چوب يا حصير و به شكل مسطح بود. بازار كوفه در ابتدا سايبان هايي از بوريا داشت. سپس خالدين عبدالله قسري( در اوايل قرن دوم هجري) قسمت هايي از بازار را نوسازي كرد و به بازرگانان كرايه داد. احمد بن ابي يعقوب دربارة بازار كوفه چنين گفته است:

« و بازارها از قصر و مسجد تا سراي وليد تا قلائين تا سراهاي ثقيف و اسجع قرار داده شده و سايه بان هايي از بوريا داشت، تا دوران خالدين عبدالله قسري كه بازارها را ساخت و براي هر صنفي از بازرگانان سرايي و دربندي قرار داد و كراية آنها را به سپاهيان اختصاص داد».

بلاذري دربارة اين بازار اشاره كرده است كه خالد دكان هايي ساخت و سقف آنها را با گنبدهايي بلند از آجر و گچ پوشاند.

استفاده از چوب غالباً موجب شكل گيري پوشش هاي مسطح و صاف مي شد، در حالي كه استفاده از مصالحي مانند آجر و گچ به طور معمول منجر به شكل گيري پوشش هاي گنبدي شكل مي‌شد، زيرا با اين مصالح به تنهايي نمي توان سقف هايي مسطح در دهانه هاي بزرگ پديد آورد. بر اساس مهري كه در شوش به دست آمده و يك سيلوي غلات را نشان مي دهد، پيشينة كاربرد سقف هاي گنبدي شكل در ايران حداقل به هزارة چهارم پيش از ميلاد مي رسد.

براي پوشاندن دهانه هاي بزرگ مانند پوشش چهار سوها و تيمچه ها و گنبد و كاربندي استفاده مي كردند و دهانه هاي بزرگ را با تويزه هاي متقاطع به سادگي مي‌پوشاندند و از لحاظ زيبايي مي توانستند تركيب هايي بديع پديد آورند. زيرا كاربندي روشي بود كه امكانات فراوان و متنوعي براي زيبا سازي پوشش در برداشت.

روي سقف بازار را مانند ساير بناها غالباً با كاهگل مي پوشاندند، سقف تيمچه ها و برخي از فضاهاي مهم و ارزشمند مانند مسجد جامع و بعضي از مدرسه هاي علميه را با آجر و ملات هاي مقاوم مي پوشاندند. مقدسي دربارة پوشش بازار اصفهان در قرن چهارم هجري چنين اظهار داشته است:

«برخي بازارهايشان سرپوشيده و برخي سرگشاده است. جامع در بازاري زيبا است كه ستون هايي گرد دارد. آتشگاهي (گلدسته) در سمت قبله به بلندي هفتاد ذراع از گل دارد كه هنوز هيچ نفر سوده است»

بازار تاشكند

« در تاشكند، بازار عبارت از فضاي وسيعي است. در حقيقت شهري است كه ميان شهر ديگر واقع شده باشد. سقف كوچه هاي بازار از ني پوشيده شده و به اين واسطه شعال آفتاب و گرما در بازارها سرايت مي كند. زمين بازار را متصلاً آب پاشي مي كنند و شخص وقتي كه داخل بازار مي شود از گرد و خاك كوچه ها آسوده شده، يك نوع فرح بر او دست مي دهد. ازدحام در بازارها زياد است و همواره شترها ديده مي شود كه بار  آنها مال التجاره بود.»

در بعضي موارد از سقف برخي از بناها بهره برداري مي شد. براي نمونه مي توان به رنگرزها اشاره كرد كه در بسياري از بازارها محصولات خود را پس از رنگ زدن در روي پشت بام خشك مي كردند. همچنين شواهدي در دست است كه گويا در موارد بسيار معدودي از سقف قسمتي از بازار براي مقاصد گذران فراغت يا براي خدمات رساني استفاده مي كرده اند. براي نمونه مي توان به بازار شهر سمرقند در قرن چهارم هجري اشاره كرد كه بر اساس متن كتاب حدود العالم من المشرق الي المغرب، در بالاي بازار سمرقند جوي آب روان بود. متن مزبور چنين است:

« سمرقند شهري بزرگست و آبادان است و با نعمت بسيار و جاي بازرگانان همه جهانست و او را شهر تانست و قهندزست و ربض است، و از بالاي بام بازارشان يكي جوي آب روانست ز ارزير، و آب از كوه بياورده، و اندروي خانگاه مانويانست و ايشانرا نغوشاك خوانند و از وي كاغذ خيزدكي بهمه جهان به برند.»

در بسياري از منابع تاريخي در هنگام توصيف خصوصيات كالبدي بازار غالباً به پوشش بازار اشاره شده، چنان كه در مورد بازار اصفهان در كتاب نصف جهان في تعريف الصفهان چنين نوشته شده است:

« بازارچه چهار سو نقاشي است كه در كمال زيبايي ساخته شده و بسيار قريب به بازارچه قيصريه است و قدري از آن عريض تر اما طول آن چندان نيست….. و اين بازارچه ها به غير كاروانسراي تجارتي ديگر همه قسم دكان و متاعي در آن موجود است و در هر يك به كم و زياد كاروانسرايي بارانداز و اشترخان دارد و اين بازارها نيز هم طاق چشمه است و در اصفهان هيچ بازار چوب پوشي ندارد.»

اهميت سقف راسته بازار در ايجاد فضاي مطلوب براي عابران و خريداران چنان بود كه در هنگام عمران، نوسازي يا گاهي اوقات در هنگام مرمت بازارها به مسقف نمودن راسته هاي بدون سقف اقدام مي كردند. براي نمونه مي توان، به مسقف شدن بخشي از بازار شيراز چنين اشاره شده است:

« تسقيف جميع بازارهاي شهر شيراز با آجر و گچ و تشكيل آنها بر سبيل بازار وكيل»

برخي از خصوصيات راسته بازار

طول راسته بازارها اندازة معين و مشخصي نداشت و اندازة آن  به وسعت شهر و رونق اقتصادي بستگي داشت. طول راسته بازار در شهرهاي كوچك در حدود چند صد متر و در شهرهاي بزرگ به چند كيلومتر مي رسيد. عرض راستة اصلي بازار به طور متوسط بين چهار تا شش متر بود. عرض برخي از راسته هاي بازار پس از آن كه شهر گسترش مي‌يافت و جمعيت آن زياد مي‌شد، پاسخگوي حجم تردد در بازار نبود و به سادگي نيز نمي توانند عرض بازار را افزايش دهند، در نتيجه قسمت هايي از راسته بازار بسيار شلوغ مي‌شد. همچنين عبور بعضي از بزرگان شهر به صورت سواره موجب اذيت مردم در راسته هاي كم عرض مي‌شد. ابن بطوطه به شلوغي بازار خوارزم و فقدان فضاي كافي براي عبور و مرور در آن بازار اشاره كرده است. همچنين مقدسي در قرن چهارم هجري از تنگي بازار شيراز شكايت كرده و گفته كه دو چهار پا به سادگي نمي توانستند از كنار هم عبور كنند. در بسياري از موارد با وضع قوانين و قواعد لازم سعي مي كردند كه رفت وآمد در بازار تسهيل شود اما در برخي از شهرها به ويژه در دوره هايي كه حكومت هايي ضعيف و ناكار آمد قدرت را در دست داشتند، قواعد مربوط به عبور و مرور خوب اجرا نمي شد و در بيشتر اوقات حركت در بازار به سختي صورت مي‌گرفت. سفير حكومت پروس در ايران (آلمان) در دورة قاجار دربارة نحوة تردد در بازار چنين اظهار داشته است:

« شترها و قاطرها و اسبها و الاغها با بار خود به اندازة كافي راه عبور از بازار را مسدود مي كنند… اسب سواري در بازار هم جالب و تماشاشايي و در عين حال خطرناك است. خطرناك از اين نظر كه كف بازار صاف نيست و صرف نظر از پستي و بلندي و ناهمواري هايي كه دارد در آن چاله و چوله هاي زيادي وجود دارد كه هر لحظه در آن هنگامه و شلوغي بازار ممكن است پاي اسب در آن برود و همواره با سوار خود سرنگون شود.»

تنها بعضي  از بازارها داراي راسته هاي عريض و پهن بودند. دربارة بازار ري گفته اند كه بسيار عريض بود و در قسمتي از بازار آن، نهري در وسط جريان داشت كه در دو سوي آن درخت كاشته بودند.

در برخي موارد در شهرهايي كه طراحي و سپس ساخته مي شدند، بازارها را پهن مي ساختند تا سپاهيان در هنگام برگزاري مراسم به صورت سواره بتوانند به راحتي از آن عبور كنند. دربارة شهر سرمن رأي چنين نوشته شده است:

« و راه هاي ورودي آن را از سر رستة وسيع بزرگ از همان خياباني كه از وادي ابراهيم بن رياح آغاز مي شود قرار داد، و در هر رسته اي دكان هايي بود مشتمل بر اصناف داد و ستدها و صنعت ها و خريد و فروش ها، پهناي هر رسته اي صد ذراع بود به ذراع سوداء تا هر گاه بخواهد در جمعه ها با سپاهيان و جمعيت هاي سواره و پيادة خود به مسجد آيد، راه ورود به مسجد بر وي تنگ نگردد».